مقدمه
کیفیت محیط پیرامون ما بویژه آندسته از عناصری که ارتباط مستقیم با حیات انسانها، جانوران و گیاهان دارند نیازمند مراقبت و کنترل است. شکی نیست که عنصر هوا به عنوان مهمترین عامل حیات بر روی کره زمین از سایر عوامل نیازمند مراقبت و توجه بیشتری است، اهمیت این عامل به قدری حیاتی است که بدون وجود آن حتی برای چند دقیقه امکان زندگی وجود ندارد بعبارت دیگر شاید بتوان بدون غذا و آب چند روزی زنده ماند اما بدون وجود عنصر هوا حتی برای چند لحظه امکان زندگی وجود ندارد[1].
امروزه برخورداری از یک محیط زیست سالم وعاری از آلودگی برای شهروندان جزئی از حقوق بشر محسوب می شود و در اسناد بین المللی و داخلی مورد تأکید قرار گرفته است.مطابق اصل نخست اعلامیه استکهلم « انسان از حقوقی بنیادین برای داشتن آزادی و برابری و شرایط مناسب زندگی در محیط زیستی که به او اجازه زندگی با حیثیت و سعادتمندانه را بدهد برخود دار است » لذا بر این اساس حق برخورداری از هوای سالم و پاک وعاری از آلودگی برای شهروندان و تضمین آن در راستای «حق بر محیط زیست سالم»[2] جزء حقوق اولیه هر شهروند می باشد.
1- بحران آلودگی هوا
آلودگی یکی ازنخستین ومهمترین مشکلات زیست محیطی به شمار می رود که بدنبال افزایش مصرف انواع سوختهای فسیلی واختراع و تولید روز افزون اتومبیل وگسترش صنایع بویژه در شهرهای شلوغ بوجود آمده است که بایدبرای کنترل ومقابله با آن فکری می شد.با شکل گیری برخی حساسیتها نسبت به این موضوع که می رفت سلامت عمومی ومحیط زیست را به خطر اندازد قوانین ومقررات مختلفی برای مقابله با آن توسط دولتها به تصویب رسید. این جریان از کشورهایی آغازگشت که این آلودگی شدت بیشتری به خود گرفته بود وعواقب آن رابه عینه لمس نموده بودند[3] کم کم دراکثر کشورها قوانین ومقررات ونظامات گوناگونی برای کنترل ومقابله بااین آلودگی به تصویب رسیدودرکنارآن نهادها وارگانهای اجرایی خاص وویژه ای نیز برای مقابله با این پدیده و تضمین اجرای قوانین تاسیس گردیدو روز به روزبا افزایش این قسم ازآلودگی وجهانی شدن آن لزوم پاسخگویی به این پدیده بیش از پیش احساس گردید. مسئله اساسی تردراین زمینه این است که به واقع حقوق وابزارهای متکی برآن چه نقشی می تواننددرفرایندمقابله باتباهی های زیست محیطی به طوراعم وآلودگی هوا به طوراخص داشته باشند؟وآیا می توان با توسل به ابزارهای حقوقی پیش بینی شده چاره ای برای این مشکل اندیشید؟ آیا حقوق نیزبه مانندسایرراه حلهای فنی[4]محکوم به شکست است؟
2- حق بر هوای پاک[5]
آلودگی هوارا میتوان به هرگونه تغییردر ترکیبات ایده ال که باعث تغییر کیفیت آن شده بگونه ای که برای سلامتی عمومی مضر باشد تعریف نمود.[6]
حق بر هوای پاک از زیر مجموعه های حق بر محیط زیست سالم به شمار می رود و در برخی قوانین بر « حق تنفس بر هوای پاک » صحه گذاشته شده است . بر اساس این حق هر شهروندی حق دارد در هوایی پاک و سالم تنفس نماید و دولتها مکلف به اتخاذ تدابیری برای تضمین آن می باشند.
در حقوق فرانسه زمینه های اولیه شناسایی این حق به قانون دوم اوت 1961 مربوط به مقابله با آلودگی هوا و سایر بوها[7]باز می گردد.[8] در ماده 1 قانون 30 دسامبر 1996 مربوط به هوا و استفاده منطقی از انرژی[9]( ماده 1-220 کد محیط زیست فرانسه ) بر« حق هر کس بر تنفس در هوایی که مضر به سلامتی اش نباشد»[10] تأکید گردیده و مورد شناسایی واقع شده است.با اینحال از آنجا که خود شهروندان نیز در آلوده نمودن هوا بعنوان بازیگر اصلی ( بویژه از طریق اتومبیل ) نقش اصلی را ایفاء می نمایند در حقوق فرانسه به ارتباط و همکاری و مشارکت اشخاص عمومی و خصوصی برای اجرای این حق اشاره شده است و ساز و کار حقوقی برای آن پیش بینی شده است.با این حال گروهی از نویسندگان این حق را مورد انتقاد قرار داده اند و بویژه مشکلاتی که ناشی از اجرای آن بوجود می آید اشاره نموده و اینکه اصولأ این حق را باید به صورت کلی در قالب حق بر محیط زیست تحلیل نمود[11].
3- حق بر اطلاع از کیفیت هوا[12]
حق براطلاع رسانی نسبت به کیفیت هوا واثرات آن برروی سلامتی و محیط زیست بر اساس ماده 4 قانون 1996( ماده 6-221 ک . م . ف ) شناسایی وتضمین گردیده است این حق از موضوعات پیشرفته مطروحه در این قانون می باشد. کلیه شهروندان بویژه در مناطقی که با مشکل آلودگی هوا مواجه هستند حق دارند از کیفیت هوا اطلاع پیدا کنند این حق صرفاً شامل اطلاع رسانی فنی صرف نیست. بلکه باید میزان اثرات آلودگی هوا برروی سلامتی و محیط زیست نیز بطوریکه برای مردم قابل درک بوده معلوم شود.مطابق بخشی ازاین ماده:
«...نتایج مطالعات اپیدمیولوژیک مربوط به آلودگی هوا و نتایج مطالعات آلودگی هوا مرتبط با محیط زیست و همچنین اطلاعات و پیش بینی های مربوط به نظارت بر کیفیت هوا ، پخش مواد آلاینده در جو و مصارف انرژی موضوع یک انتشار دوره ای خواهد بود ... دولت هر ساله موظف است فهرستی از میزان پخش مواد آلاینده و مصرف انرژی را منتشر کند همچنین گزارشی در خصوص کیفیت هوا و تغییرات ممکنه در آن و اثرات آن بر سلامتی و محیط زیست را منتشر خواهد کرد ... »
همچنین برای دسترسی عموم به محدودیتهای آلاینده ها و استانداردهای پذیرفته شده مطابق حکم 10 ژانویه2000[1] کیفیت هوا بین عدد یک تا 10 تنظیم گردیده است که عدد یک نماینگر کیفیت بسیار خوب و عدد 10 نمایانگر کیفیت بسیار بد هوا است.[2]
4- ارتباط آلودگی هوا با حق بر حیات
حق بر حیات از حقوق ذاتی هر شخص انسانی است که باید بموجب قانون حمایت می شود این حق در اسناد حقوق بشری مورد تاکید قرار گرفته است[3].در خصوص ارتباط این حق با محیط زیست نیز پیوندی ظریف برقرار است و می توان گفت که حیات هر انسانی بستگی به کیفیت محیط زیست او دارد و این موضوع هم شامل «صرف حیات» و هم شامل «کیفیت حیات» می شود[4] و در هر دو بعد با محیط زیست ارتباط دارد در زمینه آلودگی هوا و حق بر حیات نیز می توان اینگونه استدلال کرد که با توجه به اهمیت عنصر هوا در زندگی انسانها رابطه مستقیمی بین حفاظت از هوا در برابر آلودگی و حق برحیات وجود دارد به عبارت دیگر وجود عنصر هوا مرتبط با صرف حیات و نبودن آلودگی در آن مرتبط با کیفیت حیات می باشد. بنابراین برای تعیین حداقلی از کیفیت زندگی و حیات برای شهروندان لزوم مقابله با آلودگی هوا اهمیت ویژه ای دارد.