طبق احادیث متواتر و بی‌شماری که از طریق شیعه و حتی سنی وارد شده است، آیه تطهیر درباره پیغمبر اکرم(ص) و اهل بیت او نازل شده است. این احادیث درکتاب‌های معتبر اهل تسنن همچون صحیح مسلم، مسند احمد، درالمنثور، مستدرک الحاکم، ینابیع الموده، جامع الاصول، الصواعق المحرقه، سنن ترمذی، نورالابصار، مناقب خوارزمی و... موجود است و درکتاب‌های شیعه فراوان است از جمله احادیثی که در منابع اهل تسنن آمده است احادیث ذیل است.
انس ابن مالک می گوید: رسول خدا(ص) تا مدت شش ماه هنگام نماز که به خانه حضرت زهرا(س) می‌رسید، می فرمود: ای اهل بیت من برخیزید، انّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِجسَ ویُِطَهِرَکُم تَطهیراً.
حضرت علی(ع) فرمود: رسول خدا(ص) هر روز صبح درب منزل ما تشریف آورده و می فرمود: خدا شما را رحمت کند برای نماز برخیزید، انّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِجسَ ویُِطَهِرَکُم تَطهیراً.
پیغمبر اکرم(ص) مدتی این برنامه را ادامه داد که مصداق اهل بیت برای همه مشخص شود و به اهمیت موضوع توجه پیدا کنند.
شریک ابن عبدالله می‌گوید: بعد از رحلت رسول خدا حضرت علی(ع) خطبه خوانده و فرمود: شما را به خدا سوگند آیا جز من و اهل بیتم، کسی را سراغ دارید که آیه«انّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِجسَ ویُِطَهِرَکُم تَطهیرا»ًدرباره‌اش نازل شده باشد؟ مردم عرض کردند: نه.
و همچنین حضرت علی(ع) به ابوبکر فرمود: تو را به خدا سوگند! آیه تطهیر درباره من و همسرم و فرزندانم نازل شده است یا درباره تو و خانواده‌ات؟ پاسخ داد: درباره تو و خانواده‌ات.
اشکال: بعضی گفته‌اند؛ آیه تطهیر درباره زنان پیغمبر نازل شده؛ زیرا آیات قبل و بعد از آن هم درباره زن‌های پیغمبر اکرم)ص) یا لااقل زنان پیغمبر اکرم(ص) هم شامل آیه تطهیر می‌شوند؛ بنابر‌این دلیل عصمت نیست؛ زیرا کسی زنان پیغمبر را معصوم نمی‌داند.
پاسخ: علامه سید عبدالحسین شرف الدین(ره) به چند صورت پاسخ داده است.
این احتمال اجتهاد در مقابل نصّ است؛ زیرا روایات زیادی که به حد تواتر رسیده است و در شأن نزول آیه آمده می‌گوید: درباره پیغمبر و فاطمه و علی و حسن و حسین(علیهم السلام) است. اگر درباره زن‌های پیغمبر(ص) بود، باید به صورت خطاب مؤنث آمده باشد نه مذکر؛ یعنی باید چنین باشد انّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُنَّ الرِجسَ ویُِطَهِرَکُنَّ تَطهیرا.ً آیه تطهیر بین آیه‌های قبل و بعد جمله معترضه است و این بین عرب های فصیح مرسوم است و در قرآن هم آمده است؛«فَلمّا رأی قَمیصهُ قد مَن دبر قالَ انّهُ من کیدکنَّ انَّ کیدَکنَّ عظیمٌ یوسف اَعرِض عَن هذا و استَغفِری لِذَنبِک انَّکَ کُنتَ مِنَ الخاطئین» که جمله«یوسف اعرض عن هذا» خطاب به حضرت یوسف و جمله معترضه است و قبل و بعدش خطاب به زلیخا است.
چکیده
آیه تطهیر (احزاب آیه 33)، از مهم‌ترین ادله قرآنی در خصوص فضیلت و برتری اهل بیت (ع) محسوب می‌گردد مفسران و دانشمندان مذهب اهل بیت و اهل سنت در طول تاریخ درباره این آیه بخثهای زیادی کرده‌اند.
با توجه به اهمیت این موضوع، آیه را به صورت تطبیقی از دیدگاه مذهب اهل بیت (ع) و اهل سنت بررسی می‌کنیم و به شبهات، ابهامات و سؤالات مربوط، پاسخ خواهیم داد.
البته تا کنون در این خصوص کتابهایی نیز نوشته شده است. از این میان، می‌توان از کتابهای مجمع الانوار یا آیه تطهیر و حدیث کساء، نوشته سید حسین موسوی کرمانی، آیه التطهیر فی احادیث الفریقین، نوشته آیت الله سید علی موحد ابطحی، اهل البیت یا چهره‍های درخشان در آیه تطهیر؛ نوشته آیت الله شهاب الدین اشراقی و آیت الله محمد فاضل لنکرانی، همچنین اهل البیت فی آیه التطهیر، نوشته علامه سید جعفر مرتضی عاملی و آیه تطهیر در کتب دو مکتب، نوشته علامه سید مرتضی عسکری نام برد.
اما با وجود این، در هیچ یک از کتب مذکور، همه شبهات، ابهامات و سؤالات مربوط به آیه تطهیر جمع بندی و نقد و بررسی نشده است. که ما در این اثر به این نکته، توجه کرده‌ایم. بنابر این، مباحث ارائه شده در این نوشتار شامل این بخشهاست:
بخش اوّل: تفسیر و تبیین اجمالی آیه تطهیر؛ بخش دوم: آیه تطهیر از دیدگاه روایات فریقین؛ بخش سوم: آیه تطهیر از دیدگاه مفسران فریقین؛ بخش چهارم: نقد و بررسی شبهات، ابهامات و سؤالات مربوط به آیه تطهیر؛ بخش پایانی: نتایج به دست آمده از مباحث گذشته.
بررسی مهم‌ترین لغات آیه تطهیر
خداوند متعال در این سوره چنین می‌فرماید:
...انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً ؛ «خدا فقط می‌خواهد پلیدی و [گناه] را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.
با توجه به اختصاص این نوشتار به همین بخش از آیه، مهم‌ترین واژه های آن را بررسی می‌کنیم:
1. إنما:
لفظ «إنما» در زبان عربی بیان کننده حصر و انحصار مطلبی است که پس از آن ذکر می‌شود. همین مطلب را می‌توان از آیات متعدد قرآن کریم نیز به دست آورد. به عنوان مثال، خداوند متعال می‌فرماید:
قُلْ اِنَّماَ هُوَ اِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَرِیٌ مِمَّا تُشرِکوُنَ؛(2)
بگو اوست تنها معبود یگانه و من از آنچه برای او شریک قرار می‌دهید، بیزارم.
بدون شک یگانه بودن معبود و بیزاری پیامبر خدا (ص) از شرک مشرکان مطلبی است که در آن به طور روشن حصر و انحصار به چشم می‌خورد.(3) آیه شریف تطهیر نیز با توجه به اینکه با لفظ «إنما» شروع شده، دارای دو انحصار است که عبارت اند از:
الف انحصار اراده و خواست خداوند متعال در تطهیر و دور کردن پلیدی؛
ب انحصار این عصمت و دوری از پلیدیها و عیوب در اهل بیت.(4)
2. اراده:
راغب اصفهانی چنین می‌گوید:
فمتی قیل: اراد الله کذا، فمعناه: حکم فیه انه کذا و لیس بکذا؛(5)
هر گاه گفته شود: اراد الله؛ خدا اراده کرده است، معنایش آن است که خدا حکم کرده چنین باشد، در حالی که چنین نبوده است.
آیت الله سید علی اکبر قرشی می‌نویسد: «رود: طلب کردن، خواستن؛ اراده به معنای قصد از همین مادّه است.»(6)
به طور کلی، آنچه از دیدگاه واژه شناسان قرآن و زبان عربی به دست می‌آید، این است که واژه اراده در مورد انسانها به معنای طلب کردن، اختیار و قصد نمودن و درباره خداوند متعال به معنای اراده، حکم و دستور به کار می‌رود.
3. رجس:
احمد بن محمد الفیومی‌می‌گوید:
الرجس: القذر، و قال النقّاش: الرجس: النجس؛(7)
رجس بمعنای پلیدی است، و نقاش می‌گوید: رجس (به معنای) نجس است.
همچنین راغب اصفهانی در مفردات خود می‌نویسد:
رجس، چیز پلید است، و آن بر چهار گونه است: رجس طبعی، رجس عقلی، رجس شرعی و رجسی که جامع همه اینهاست، مانند میته.(8)
در آیات نورانی قرآن کریم نیز واژه رجس در معانی متضاد و مختلف به کار رفته است که در اینجا به موارد آن اشاره می‌کنیم:
1. رجس در معنای شراب، قمار، بتها و ازلام (نوعی بخت آزمایی) سوره مائده، آیه 90؛
2. رجس در معنای نفاق، توبه، آیه 95؛
3. رجس در معنای کفر و بی ایمانی، انعام، آیه 125، و نیز اعراف، آیه 71؛
4. رجس در معنای مردار، خون بیرون ریخته و گوشت خوک، انعام، آیه 145.
با توجه به آیات مذکور می‌توان نتیجه گرفت که واژه «رجس» از دیدگاه قرآن کریم در دو مورد مادّی (مانند خوک، شراب و...) و غیر مادّی (مانند کفر، نفاق و...) به کار رفته است. بدون شک، با توجه به اطلاق آیه شریف تطهیر، و نیز «الف و لام» همراه کلمه رجس، این واژه شامل همه انواع پلیدیهای مادّی و معنوی و عیوب ظاهری و باطنی و حتی نواقص و کمبودهای آشکار و پنهان می‌شود.
4. تطهیر:
ابو عبد الرحمن خلیل بن احمد الفراهیدی می‌نویسد: «تطهّر (به معنایی) پاکی و تنزه و خویشتن داری از گناه و معصیت است.»(9)
راغب اصفهانی در مفردات خود چنین می‌نویسد: «طهارت دو گونه است: طهارت و پاکی جسم، و طهارت و پاکی نفس که عامه آیات قرآن کریم بر این دو معنا حمل می‌شود.»(10)
5. تطهیراً:
کلمه «تطهیراً» که در پایان آیه تطهیر به صورت مصدر ذکر شده، طبق قواعد زبان عربی بیان کننده نوعی تأکید است و به تطهیر اهل بیت (ع) مربوط می‌شود. بنابر این، منظور از «یُطهرکُمْ تَطْهِیراً» در آیه مورد بحث، تطهیر جسمی‌و روحی کامل اهل بیت(ع) مورد خطاب است. در اینجا یک سؤال مطرح می‌شود: اراده خداوند در آیه تطهیر شامل کدام یک از انواع اراده الهی می‌شود؟ در پاسخ می‌گوییم: اراده الهی را می‌توان به سه نوع تقسیم کرد:
1. اراده تکوینی که به فعل خود مرید، یعنی به تکوین، تحقیق و ایجاد آن تعلق می‌گیرد.
2. اراده تشریعی که به فعل دیگری تعلق می‌گیرد؛ بدین اعتبار که وی آن را به اختیار خود انجام می‌دهد.(11)
3. اراده لطیفه که بر دو رکن اساسی مبتنی است که یک رکن آن به بنده و رکن دیگر آن به خداوند مربوط می‌شود. این نوع اراده را می‌توان با یک آیه قرآنی بهتر تبیین نمود. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
وَ الَّذینَ جاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَّنهُمْ سُبُلَنَا؛(12)
و آنها که در راه ما (با خلوص نیت) جهاد (و تلاش) کنند، قطعاً به راههای خود هدایتشان خواهیم کرد.
بدون شک، اگر جهاد و تلاش آنها نبود، خداوند هم آن را به راههای خود هدایت نمی‌کرد. بنابر این، منظور از اراده الهی در آیه تطهیر، اراده لطیفه است که از طرفی لیاقت و تلاش اهل بیت (ع) و از طرف دیگر عنایات خاص الهی این تطهیر را محقق می‌سازد.
دیدگاهها و اجتهادها درباره مصداق یا مصادیق اهل بیت در آیه تطهیر
آیه تطهیر، همچون برخی از آیات معروف قرآن، از جهت مصداق، مورد اختلاف قرار گرفته و درباره آن دیدگاههای مختلفی ارائه شده است:
1. منظور از اهل بیت در آیه تطهیر صرفاً همسران پیامبر اسلام (ص) است. که این دیدگاه به عکرمه، عبد الله بن عباس، سعید بن جبیر و عروه بن زبیر نسبت داده شده است.(14)
2. منظور از آن، اهل کساء (پیامبر اسلام (ص)، علی، فاطمه، حسن، و حسین) و همسران رسول خدایند.(15)
3. منظور از آن، تنها پیامبر اسلام (ص) است.(16)
4. منظور از آن به طور خاص امام علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام است. این قول به کلبی نسبت داده شده است.(17)
5. منظور از آن، اهل بیت نسبی است و شامل بنی هاشم، بنی عباس و سائر عموهای پیامبر اکرم (ص) می‌شود. این قول به زید بن ارقم نسبت داده شده است.(18)
6. منظور از اهل بیت آنان اند که در پایین‌ترین جد پیامبر اکرم (ص) با آن حضرت (ص) نسبت دارند.(19)
7. مراد از آن همسران رسول اکرم (ص) و نیز کسانی‌اند که صدقه بر آنها حرام گردیده است.(20)
8. مراد از آن، اهل بیت الله الحرام اند که پرهیزگاران اند.(21)
9. منظور از آن، اهل مسجد النبی (ص) در مدینه است.(22)
10. منظور از اهل بیت در آیه تطهیر صرفاً پیامبر اسلام (ص)، علی، فاطمه، حسن، حسین و نه امام معصوم از اولاد امام حسین (ع)(23) است. این دیدگاه دانشمندان و مفسران مذهب اهل بیت (ع) است.
شأن نزول آیه تطهیر
اگر به منابع تفسیری و حدیثی فریقین نگاه کنیم، خواهیم دید که تعداد قابل توجهی از روایات مربوط به آیه تطهیر درباره اختصاص آیه به افراد خاص و کیفیت نزول آن سخن می‌گوید. بر اساس این روایات متواتر و صحیح، آیه تطهیر در اواخر زندگی پیامبر اسلام و در خانه ام المؤمنین، ام سلمه(ره) نازل شد.
پیامبر اسلام (ص) پس از نزول این آیه، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را نزد خود فرا خواند و سپس عبای خویش را به آنان پوشاند و چنین گفت: «اللهم هؤلاءِ اَهْل بَیْتی؛ خدایا، اینان اهل بیت من اند.» در این هنگام، ام سلمه (رض) از پیامبر اکرم (ص) پرسید: ای رسول خدا! من در چه مقامی‌هستم؟ آیا من هم در شمار اهل بیت جای دارم؟ پیامبر اکرم (ص) در جواب او چنین فرمود: «اَنْتِ فی خیر و الی خیر؛ تو در (راه) خیر هستی، (تو جایگاه خود را داری) و به راه خیر و نیکی هستی.»
علامه سید محمد حسین طباطبایی در این باره می‌نویسد:
این روایات بسیار و بیش از هفتاد حدیث است. بیشتر آنها از طریق اهل سنت نقل شده که این خود بیشتر از چیزی است که از طریق شیعه روایت شده است. اهل سنت آن را تقریباً از چهل طریق و شیعه آن را از بیش از سی طریق نقل کرده است.(24)
با توجه به اینکه در بخش دوم درباره روایات مربوط به شأن نزول آیه تطهیر به طور گسترده بحث خواهیم کرد، از ذکر نمونه روایات در اینجا پرهیز می‌کنیم.