چکیده
آیه مباهله بر صداقت و عصمت گفتارى و رفتارى اصحاب کساء علیهمالسلام دلالت دارد. به اعتراف دانشمندان فریقین، روایات متواترى وجود دارند که پیامبر گرامى صلىاللهعلیهوآله به جاى «انفسنا»، حضرت على علیهالسلام را و به جاى «نسائنا»، حضرت فاطمه علیهاالسلام را و به جاى «ابنائنا» حضرت امام حسن و حضرت امام حسین علیهماالسلام را براى مباهله با نصاراى نجران به عنوان گواه نبوّت از میان همه امّت به همراه بردند.
برخى از دانشمندان اهل سنّت این امر را متفّقٌ علیه و برخى دیگر اجماعى مىدانند. روایات مباهله با بیش از 51 طریق متفاوت از 37 تن از بزرگان دین روایت شدهاند. برخى دانشمندان اهل سنّت شبهاتى را نیز مطرح کردهاند، اما این شبهات هیچ پایگاه علمى ندارند.
کلیدواژهها: فاطمه علیهاالسلام ، آیه مباهله، اهل سنّت، مفسّران، شبهات
مقدّمه
در منابع تفسیرى و روایى فریقین، بسیارى از آیات قرآنى در شأن و منزلت رفیع امّ ابیها، سرور همه زنان عالم،پاره تن پیامبر گرامى صلىاللهعلیهوآله و کوثر قرآن، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به چشم مىخورند. تنها در منابع تفسیرى و روایى اهل سنّت، بیش از 135 آیه در 49 سوره درباره حضرت ایشان آمده و دو سوره کامل در شأن آن بانوى دو جهان نازل گشتهاند؛ سورههاى دهر و کوثر. این تعداد غیر از آیاتى هستند که در منابع شیعه در شأن حضرت زهرا علیهاالسلام ذکر شدهاند. این آیات را مىتوان در چهار دسته تقسیم نمود: 1. سبب نزول؛ 2. شأن نزول؛ 3. جرى و اطباق؛ 4. بطن.
برخى آیات طبق قاعده «جرى و اطباق» در شأن حضرت فاطمه علیهاالسلام آمده و همچنین برخى آیات بطنا در شأن آن حضرت هستند؛ همچون آیه «مرج البحرین». صدها آیه قرآنى و نیز روایات تفسیرى در ذیل آیات در منابع فریقین بر عصمت و طهارت، صداقت، ایثار و اخلاص و دیگر کمالات معنوى حضرت زهرا علیهاالسلام دلالت دارند، اما متأسفانه شخصیت ایشان ناشناخته مانده است؛ شخصیتى که حجتى بر حجتهاى خداوند است، محبت و دوستى او طبق دستور خداوند بر همه واجب بوده، رضاى او رضاى خدا و غضب او غضب خداست؛ همو که مرکز رسالت و امامت و ولایت است. اما چه شد که پس از رحلت جانسوز پدرش، تنها چند ماه زنده ماند و در عالم شباب، همراه با کوهى از مصیبتها و آلام به درجه شهادت نایل گردید؟
به راستى، قلم طاقت نوشتن آن همه مظالم وارد شده بر این وجود نازنین را ندارد و بررسى ابعاد گوناگون شخصیتى ایشان فراتر از حد کتابهاست. در این مقاله، به اختصار، از بین دهها آیه نازل شده در شأن آن حضرت، تنها آیه مباهله را از دیدگاه اهلسنّت مورد بررسى قرار مىدهیم:
آیه مباهله
«فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَه َ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ» (آل عمران: 61)؛ پس هر کس درباره عیسى، پس از آنکه به آگاهى رسیدهاى، با تو مجادله کرد، بگو: بیایید تا ما فرزندانمان و شما فرزندانتان را، و زنانمان را و زنانتان را و نفسهایمان و نفسهایتان را حاضر آوریم، آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان بفرستیم.
مفهوم «مباهله»
«مباهله» نفرین کردن دو فرد یا دو گروه بر علیه یکدیگر در یک امر مذهبى است که با تضرّع از خدا مىخواهند دروغگو را رسوا سازد. گروهى از نصاراى نجران به حضور پیامبر گرامى صلىاللهعلیهوآله آمدند و درباره حضرت عیسى علیهالسلام گفتوگو کردند و قرار شد فرداى آن روز مباهله صورت گیرد. به نقل همه اهل سنّت، روز بعد پیامبر به جاى «انفسنا»حضرت على علیهالسلام را و به جاى «نسائنا» حضرت فاطمه علیهاالسلام را و به جاى «ابنائنا»حسنین علیهماالسلام را براى مباهله به عنوان گواه نبوّت از بین همه امّت به همراه بردند. این عمل پیامبر گواه بزرگى بر صداقت و عصمت فاطمه زهرا علیهاالسلام است.
«مباهله» در لغت
جوهرى (م 393 ه) درباره واژه «مباهله» مىنویسد: «مباهله» یعنى: به همدیگر لعن و نفرین کردن. «ابتهال» به معناى تضرّع و زارىکردن است و در قول خداوند گفته مىشود: «ثُمَّ نبتهل» یعنى: خالصانه دعا کنیم.
ابن فارس (م 395 ه) مىگوید: «بهل» به سه معنا آمده است:
اول. به معناى تخلیه و آزادکردن؛
دوم. نوعى دعاست؛
سوم. کمبود آب را گویند.
معناى دوم، تضرّع و ملتمسانه و عاجزانه دعا کردن است. واژه «مباهله» نیز به همین معنا مىباشد؛ زیرا دو نفر که مباهله مىکنند، هر کدام به طرف مقابل نفرین مىکند و درخواست عذاب و بلا مىنماید. در قرآن «ثُمَّ نبتهل ...» به همین معنا آمده است.
«مباهله» در اصطلاح
«به معنى نفرین کردن دو نفر به یک دیگر است، به این ترتیب که افرادى که با هم گفتوگو درباره یک مسئله مهم مذهبى دارند، یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرّع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.»
شأن نزول آیه مباهله
1. علباء بن احمد الیشکرى روایت کرده است: هنگامى که آیه مباهله «قُل تَعالوا نَدعُ اَبناءَنا و اَبناءَکم و نِساءَنا و نِساءَکم» نازل شد، رسول خدا صلىاللهعلیهوآله ، حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهمالسلام را به حضور طلبید و از سوى دیگر، یهودیان را به مباهله دعوت کرد. جوانى از یهود که از پیشنهاد رسول خدا صلىاللهعلیهوآله اطلاع یافت، خطاب به یهودیان گفت: واى بر شما! مگر گذشته را فراموش کردهاید که برادران شما به صورت میمون و خوک مسخ شدند؟ از مباهله خوددارى کنید که سرانجام شما منتهى به سرانجام آنان خواهد شد.
2. جابر بن عبداللّه روایت کرده که آیه مباهله «قل تعالوا ...» درباره حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهمالسلام نازل شده است. جابر بن عبداللّه مىگوید: مراد از «انفسنا و انفسکم» رسول خدا صلىاللهعلیهوآله و حضرت على علیهالسلام هستند و مراد از «ابناءنا» امام حسن و حسین علیهماالسلام و مراد از «نساءنا» حضرت فاطمه علیهاالسلام .
3. سعد بن ابى وقاص روایت مىکند: هنگامى که آیه «قل تَعالوا نَدعُ اَبناءَنا و اَبناءکم»نازل شد، رسول خدا صلىاللهعلیهوآله حضرت على، فاطمه، حسن و حسین علیهمالسلام را به حضور طلبید، سپس فرمود: «اللّهمَّ هؤلاءِ اَهلى»؛ پروردگارا اینان اهل بیت من هستند.
این سه روایت به شأن نزول آیه «مباهله» در حق اصحاب کساء تصریح دارند.
امام فخر رازى در تفسیر معروفش روایتى آورده است که پیامبر صلىاللهعلیهوآله از منزل خارج شد و بر شانه مبارکش جامعهاى از موى سیاه بود، حسین را بر دوش (یا در آغوش) خود داشت و دست حسن را گرفته بود و فاطمه پشت سر ایشان و على پشت سر فاطمه به طرف محل مباهله به راه افتادند. پیامبر به عزیزانش فرمود: هر گاه من دعا کردم، شما آمین بگویید.
هنگامى که اسقف نجران این منظره باشکوه را دید، گفت: «انّى لَاَرى وجوها لو سألوا اللّهَ اَن یُزیلَ جبلاً مِن مکانِه لاَزاله بِها فلا تُباهلوا فتُهلِکوا و لایَبقى على وجهِ الارضِ نصرانىٌّ الى یومِ القیامه ِ»؛ من چهرههایى را مىبینم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جا برکند، خدا این کار را خواهد کرد. اى نصارا! با این مرد مباهله نکنید، وگرنه هلاک مىشوید و تا قیامت یک نفر نصرانى در روى زمین باقى نخواهد ماند.
آن حضرت فرمود: «سوگند به خدایى که جانم در قبضه قدرت اوست، اگر اینان مباهله مىکردند، هلاکت بر آنها مقدّر شده بود و برخى به صورت میمون و برخى به صورت خوک مسخ مىشدند و آتشى در بیابان آنها برافروخته مىشد که نجران با تمامى اهلش، حتى پرندگان بر بالاى درختان، نیز ریشه کن مىشدند و هیچ چیز مانع نزول بلا بر نصارا نمىشد و همگى نابود مىگردیدند.
آیه مباهله از دیدگاه دانشمندان اهل سنّت
اصل این قضیه که پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله از بین همه امّت تنها حضرت على علیهالسلام را در جاى «انفسنا» و حضرت فاطمه علیهاالسلام را در جاى «نساءنا» و حضرات حسنین علیهماالسلام رادر جاى «اَبناءَنا» براى مباهله انتخاب کرد، متفقٌ علیه بین اهل تفسیر و حدیث است؛ چنانکه برخى از مفسّران اهل سنّت همچون امام فخر رازى (م 604 ق) و نظام الدین نیشابورى (م 728 ق) به این موضوع تصریح نمودهاند. نیشابورى سپس اضافه مىکند که «مراد از «انفسنا» على است و اهل تفسیر و حدیث بر این دیدگاه اجماع نمودهاند.»