- مقدمه:
یکی از ملزومات اولیه و پیش نیازهای اصلی برای قرار گرفتن در مسیر توسعه، تامین و تخصیص سرمایه و منابع مالی به شکل مطلوب است که در این میان نقش و جایگاه نهادها و موسسات مالی اهمیت
می یابد که به نوعی در تجهیز،تامین و گردآوری سرمایه و منابع مالی از یکطرف و تخصیص و توزیع مطلوب آن از طرف دیگر موثرند.
یکی از این تشکل ها بانک ها هستند که نقش بسیار حساس و مهمی را در اقتصاد کشور ما بر عهده دارند. در واقع بانکها از جمله قدیمی ترین، فعال ترین و گسترده ترین واسطه های مالی هستند که نقش غیرقابل انکاری در جمع آوری و توزیع مطلوب منابع مالی بر عهده دارند. در این میان نیازهای متفاوت جوامع پیشرفته و در حال پیشرفت و همچنین مداخلات دولتها در بازار پول برای تحقق اهداف مختلف از جمله اهداف توسعه ای باعث شده است تا بانکها در طول زمان دچار تحول شده و در چارچوب های مختلفی ساماندهی گردند که از جمله این تقسیم بندی ها می توان به بانکهای توسعهای،تجاری و تخصصی اشاره نمود که هر کدام از آنها بنا بر اقتضائات جوامع مختلف ایجاد و توسعه یافته اند.
طبیعتاً بانکداری در ایران نیز به همین منوال شکل گرفته و بنا بر اقتضائات اقتصادی و سیاسی و به صورت کلی متناسب با دیدگاه های توسعه ای سیاست گذاران و برنامه ریزان اقتصادی کشور توسعه یافته و انواع بانکهای تجاری(ملی،صادرات،ملت،تجارت،سپه،رفاه) و تخصصی(صنعت و معدن،کشاورزی، مسکن، توسعه صادرات)تشکیل و فعالیت می نمایند و همچنین در مراحل تکوین این نظام اخیراً بخش خصوصی نیز وارد حیطه فعالیت شده و به سرعت توسعه یافته است.
در این شرایط در گزارش حاضر مابه دنبال بررسی جایگاه پست بانک در نظام بانکی کشور هستیم، به این معنی که آیا با توجه به اهداف، وظایف، ماموریت ها و فعالیت های جاری پستبانک کدام یک از چارچوب های بانکداری(تجاری و تخصصی) می تواند مطلوب بوده و تحقق اهداف و ماموریتها را تسریع می نماید؟ و همچنین محدودیت ها و فرصتهای احتمالی این بانک در هر کدام از چارچوب های فوق چیست؟
در پاسخ به سئوالات فوق تلاش خواهد شد تا ابتدا ضمن تعریف مفاهیم بکار رفته در تحقیق، ویژگیها، محدوده فعالیتها و وظایف کل هر یک از چهارچوب های بانکداری از قبیل تجاری، توسعه ای و تخصصی به صورت مختصر و جامع مورد بررسی قرار گیرد و سپس به بررسی اهداف، ماموریت ها و وظایف قانونی پست بانک پرداخته و در نهایت با تطبیق وظایف و اهداف پست بانک با ویژگی های فعالیتی هر یک از چهارچوب های بانکداری تلاش خواهد شد تا نقاط قوت و ضعف و همچنین تهدیدها و فرصت های احتمالی در اثر انتخاب هر یک از آنها را برای این بانک استخراج گردد.
2- بررسی وضعیت پست بانک های جهان در رویکرد خصوصی سازی
در کشورهای در حال توسعه پست و پست بانک یا بخش مالی پست بیشتر تحت مالکیت دولت و با اهداف حاکمیتی ایفای نقش می کنند و لیکن در کشورهای در حال توسعه،اکثراً پست بانک ها به صورت خصوص و در چارچوب نظام بازار آزاد فعالیت می کنند که در ذیل به نمونه هائی از آنها اشاره می کنیم:
با خصوصی شدن پست بانک در فنلاند و سوئد استفاده آنها از زیرساخت ها و خدمات پستی کاهش یافت و به قطع همکاری پست و پست بانک انجامید و در نهایت پست بانک به یک بانک تجاری بدون رابطه با پست و مقررات upu تبدیل گشت که این تغییر باعث حذف ارائه خدمات در مناطق محروم،دفاتر پستی و گرایش به سمت بانکداری کلان گردید.
در کشورهای آلمان، هلند و نیوزلند که پست بانک توسط پست خصوصی خریداری و کشورهای دانمارک،بلغارستان و مجارستان که توسط بانکهای خصوصی خریداری گردیدند بیانگر این امر می باشد که خریداران پست بانک تمایل به حفظ جایگاه تاریخی پست بانک در ادارات پست دارند که در این صورت پست بانک می تواند با استفاده از شبکه گسترده پست به ارائه خدمات ترکیبی پرداخته و خرده بانکداری نیز به عنوان کسب و کار محوری خود انتخاب کنند.بنابراین در این کشورها پست بانک به موازات پست و در چهارچوب قوانین و مقررات upu فعالیت نموده که این باعث ارائه خدمات در مناطق محروم،دفاتر پستی و گرایش به سمت بانکداری خرد گردید.
ارتباط بین پست و پست بانک خصوصی شده در کشورهائی که پست خریدار پست بانک بوده است به راحتی امکان پذیر بوده است اما در کشورهائی که بانک به عنوان خریدار پست بانک بوده است و اغلب دارای پست دولتی می باشند، انعقاد قراردادهای چندین ساله برای ارائه خدمات بانک خریدار در دفاتر پستی تضمین کننده حضور بانک خریدار در دفاتر پستی می باشد.
3- تعریف مفاهیم:
الف)بانک توسعه ای: بانکی است که دولتها برای پذیرش ریسک مالی که سایر واسطه های مالی تمایل به پذیرش آنها ندارند برای حمایت از توسعه اقتصادی و کمک به پیشرفت اقتصادی با
کمک های مستقیم و غیرمستقیم دولتها تاسیس می شوند و اولین وظیفه آنها انجام سرمایه گذاری بلند مدت و کوتاه مدت بر پروژه های مورد نظر در برنامه های توسعه اقتصادی است.
ب)بانک تخصصی: بر اساس مصوبه جلسه مورخ 25/8/55 شورای پول و اعتبار، بانک تخصصی به بانکهائی اطلاق می شوند که فعالیت آنها در بازار سرمایه(بلند مدت) می باشد و در بخش های صنعت و معدن، کشاورزی، ساختمان و غیره اعتبارات میان مدت و بلند مدت اعطا نموده و بر طرح های پذیرفته شده نظارت دارند.
ج)بانک تجاری: بر اساس مصوبه جلسه مورخ 25/8/55 شورای پول و اعتبار، بانک تجاری به بانکهائی اطلاق می شوند که فعالیت آنها در بازار پول(کوتاه مدت) می باشد و قسمت اعظم منابع آنها به مصرف وامها و اعتبارات کوتاه مدت می رسد.
نکته: باتوجه به اینکه بانکهای توسعه ای در عرف بانکی، به بانکهائی اطلاق می شوند که دارائی ها و بدهیهایشان میان مدت و بلند مدت بوده و در بازار سرمایه فعالیت می کنند لذا می توان بانکهای تخصصی را نوع خاصی از بانک های توسعه ای دانست و از آنجائیکه در ایران فقط بانک صنعت و معدن است که توسعهای و تخصصی است و در حال حاضر حجم عمده فعالیت آن در بخش تخصصی صنعت و معدن می‌باشد لذا در ادامه گزارش بانکهای توسعه ای و تخصصی در قالب بانک تخصصی بیان خواهد شد.
4- خصوصیات و ویژگی های بانکهای تخصصی و تجاری
الف) بانک های تخصصی
فعالیت در بخش های خاصی از اقتصاد یک کشور مثل صنعت و معدن، کشاورزی، مسکن و ...
کوچک و محدود بودن محدوده فعالیت بانکی
نهادی دولتی یا تحت حمایت دولت هستند و غالباً تمام یا بخش عمده ای از منابع آنها دولتی است.
توجه کمتری به سودآوری دارند و در جهت دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی فعالیت مینمایند.
تمایل کمتری به جمع آوری منابع کوتاه مدت و افزایش نقاط تماس دارند.
در اختیار داشتن تخصص های لازم در رشته فعالیت خود.
ب) بانکهای تجاری
1- طیف وسیعی از عملیات و خدمات بانکی را ارائه می نمایند و بطور طبیعی می تواند مرتبط با همه بخشهای اقتصادی باشند.
2- توجه زیادی به افزایش نقاط تماس در جهت جذب منابع ارزان قیمت و کسب حداکثر سود دارند.
3- عمده فعالیت و اعتبارات آنها در بازار پول(کوتاه مدت) است.
4- بخش مهم بدهی بانک(بیش از 90%) را سپرده های افراد تشکیل می دهند و در شرایط بحران نقدینگی، بیشتر متکی به بانک مرکزی می باشند تا بازارهای پولی و مالی.
5- در شرایط رقابتی با سایر بانکها و موسسات مالی دیگر به فعالیت میپردازند.