تحقیق مقاله کلیاتی راجع به حقوق شهروندی

آغاز سخن

          رشد و توسعه جوامع بشری در سایه تلاش ها و فعالیت های طولانی مدت انسانی منجر به برپایی کانون های انسانی شده است که از آن به عنوان جامعه شهری یاد می‌شود. گسترش شهرها، پیچیدگی رویدادها و واکنشها و افزایش تأثیرات متقابل شهر و شهرنشینان، لزوم بررسی و کنکاش در این حوزه را روشن می‌سازد. از آنجا که بسیاری از رفتارها، آموزه‌ها و انگیزه‌ها، موقعیتها و حرکتهای اجتماعی و سیاسی برخواسته از خواستگاه شهری است، توجه به این گستره اجتماعی و شاخصهای آن امری ضروری و انکارناپذیر است.

فصل اول

1-مقدمه:

صیانت از حقوق شهروندی از مهمترین اموری است که درنظام مقدس جمهوری اسلامی ایران به آن توجه لازم شده واین امر در اصل3 بندهای 8،7،3و14 واصول 19،15 ،20 ،21،...الی41 و47،46 قانون اساسی منعکس میباشد.

 مصوبات متعدد شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجلس شورای اسلامی از جمله مصوبات جلسات 566 و 589 شورای عالی انقلاب فرهنگی و مصوبه 427 شورای فرهنگ عمومی نیز گویای همین امر است. ریاست محترم جمهوری طی ابلاغیه شماره169493مورخ 21/9/87 به وزیر وقت کشوردستور دادند که موضوع حقوق شهروندی بطور جدی دنبال گردد که متعاقب آن ستاد صیانت از حقوق شهروندی وحمایت از حریم امنیت عمومی در وزارت کشورشکل گرفت.

بدیهی است بدلیل ماهیت عمدتا فرهنگی صیانت از حقوق شهروندی.ارتقاءشناخت وآگاهی نسبت به حقوق وتکالیف متقابل دولت ومردم پایه و اساس کار است ، ولذا مجریان قانون باید کسانی باشند که خود عامل قانون بوده و  بعنوان خدمتگزاران به مردم خادم واقعی آنها باشند. بنابراین حفظ و حراست از حقوق و کرامت شهروندان از وظایف اصلی حکومت ودستگاههای تابعه است. احترام و کرامت آحاد جامعه در حد کامل و اجرای دقیق ظرفیتهای قانونی از اصول اساسی ومهمی میباشدکه باید مورد توجه لازم قرار گیرد

در عصر حاضر" رعایت  حریم حقوق مردم در عرصه های مختلف بعنوان یک پدیده اجتماعی ، یکی از ضروریات زندگی محسوب می شود.شهروندان عموماً با سلایق و انگیزه های مختلف در جامعه به فعالیت می پردازند. از این رو ، زندگی اجتماعی مستلزم وجود روابط حقوقی بین افراد  وگروههای مختلف جامعه می باشد که باید تحت نظم و قاعده های  قانونی در آید .بدیهی است در صورت عدم وجود نظم و ضوابط در جامعه ، زور ، اجحاف ، تزویر حاکم شده و سبب ایجاد هرج و مرج و نابسامانی خواهد شد.فلذا ،دولتها و نهادهای عمومی  در سده های اخیربا تعیین و تدوین قواعد و مقررات مربوطه ، سیاست خاصی را در جهت تنظیم این روابط در پیش گرفته اند.

از سوی دیگر ، امروزه مسائل مربوط به جامعه بدلیل افزایش و تنوع ارتباطات و نیازمندیها توسعه فراوانی یافته است0 نوع روابط و گستردگی با عث شده مسائل مستقل و جدیدی همچون مسئولیت های مدنی و کیفری در جامعه بروز وظهور داشته باشد0 اصلی‌ترین بحث در حیطه حقوق شهری، آشنایی شهروندان با قوانین و مقررات مورد عمل و جاری است. قانون اساسی بعنوان مهمترین منبع قانونی که اصول اساسی حقوق یک دولت در آن تبیین شده و تشکیلات و روابط بین قوای مختلف و قدرت‌های عمومی و ... را بیان می‌نماید، متضمن قواعد کلی در خصوص جنبه‌های حمایتی و پیگیرانه از حقوق شهروندی است.

تعریف حقوق شهروندی

حقوق از نظر لغوی جمع حق است و آن اختیارات، توانایی‌ها و قابلیت‌هایی است که به موجب قانون، شرع، عرف و قراردادی برای انسانها لحاظ شده است و در اصطلاح، اصول، قواعد و مقرراتی است که روابط انسانها را با هم در حقوق خصوصی و روابط فرمانروایان و فرمانبران را در حقوق عمومی و اساسی تنظیم می‌کند. درواقع مجموعه حقوقی است که افراد به اعتبار موقعیت شهروندی خود دارا می‌شوند و نیز اطلاقی عام است بر مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و نیز مجموعه قواعدی که بر موقعیت آنان در جامعه حکومت می‌کند. دارنده این حقوق یعنی شهروند، به تک‌تک افرادی که در جامعه زندگی می‌کنند، اطلاق می‌شود، فراتر از مفهومی تحت عنوان تابعیت، بدون اعتنای به سلسله مراتب، موقعیت‌هایی متمایز برای افراد، وجود شرایطی برای به رسمیت شناخته شدن، حاکمانی خاص و حکومت شوندگان خاص و در مقابل مبتنی بر رابطه‌ای چندسویه بین دولت، جامعه و شهروندان و وجود یک اخلاق مشارکت و موقعیتی فعالانه. به عبارتی دیگر مجموعه حقوق و امتیازاتی که به شهروندان یک کشور با لحاظ کردن دو اصل کرامت انسانی و منع تبعیض، برای فراهم‌سازی زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی شهروندان در نظام حقوقی هر کشور تعلق می‌گیرد، حقوق شهروندی نام دارد.

شهروند به کسی اطلاق می شود که تحت الحمایه حکومتی باشد و قوانین و مقررات آن حکومت را به رسمیت بشناسد و جزو جامعه ای محسوب گردد که دولت تمام امتیازات و حقوق آن جامعه را به تمام معنی قبول داشته باشد و در واقع دولت بخشی از آن جامعه به حساب آید. واژه شهروند رامیتوان معادل واژه cityzen غربی دانست.:

«حقوق شهروندی» مجموعه حقوقی است مانند: حقوق اساسی، حق استخدام شدن، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق گواهی دادن در مراجع رسمی، حق داوری و مصدق واقع شدن؛ بنابراین واژه مذکور از حقوق سیاسی است.

بنابراین  تعریف ه «حقوق شهروندی» یک مفهوم نسبتاً وسیعی است که شامل حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فردی و اموری که دارای صبغه سیاسی نیستند) می‌باشد . اصولاً «حقوق شهروندی» را می‌توان مجموعه قواعدی که بر روابط اشخاص در جامعه حکومت می‌کند تعریف نمود.

حقوق شهروندی ناظر به حقوق فطری انسان بوده و سلب ناشدنی، غیر قابل تخلف و ازلی و ابدی است. لذادر تعریف حقوق شهروندی پارامترهای ذیل را می توان  مدنظر گرفت:

ا- چیزی است که فرد با داشتن تکلیف در قبال دیگری مستحق برخورداری از آن است.

2- شخص به خاطر مصونیت از قانون مستحق آن است.

3- امتیازی است که انسان در زندگی اجتماعی دارد.

قدرتی است با هدف ایجاد رابطه حقوقی. (جعفری، 1382، ص 1

دریک عبارت کلی میتوان چنین تعریفی را برای ماهیت حقوق شهروندی ارائه داد گرچه واضح ومبرهن است که این تعریف جامع وکامل نیست
(( شهروندی موقعیتی است اجتماعی و انسانی که افراد جامعه بابرخورداری ازحقوق وپذیرش تکالیف درقبال حکومت انتظارات متقابلی راازدولت برای احقاق حقوق خود بویژه دربعد خدمات دارند ))

ویژگی های حقوق شهروندی عبارت است از:

1- جهانی است؛ زیرا حق مسلم هر عضو خانواده بشری است و هر انسانی در هر کجا که باشد و از هر نژاد، زبان، جنس یا دین، مستحق آن است.

2- غیر قابل انتقال است و از بشر قابل انفکاک نیست؛ چراکه بدون آن نمی توان فرد را بشر نامید.

3- تقسیم پذیر نیست.

4- عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگر و متمم و مکمل هم هستند.

5- هدیه ای الهی است و هیچ مقام بشری این حقوق را اعطا نمی کند.

6- حقوق ذاتی و فطری انسان است و از آن به صفات شخصیتی بشر تعبیر نمی شود و به هیچ قراردادی وابسته نیست. (نصر، 1381، ص 215)

. اهداف حقوق شهروندی:

هدف کلان: هدف کلان، تأمین سعادت شهروندان و مدیران شهری از طریق ایجاد محیط شهری مناسب، برخوردار، هدفمند و یکپارچه برپاشده بر اساس قوانین الهی می‌باشد.

اهداف :

1. بسط و گسترش توانائی های شهروندان

2. تقویت حس تعلق اجتماعی

3. تقویت حس اعتماد به نظام مدیریت شهری

4. ایجاد عدالت در برخورداری از فرصتها و امکانات

5. ساماندهی و یکپارچه سازی امور شهروندان

6. شناسایی و سنجش شاخصهای مرتبط با شهروندی

7. بهبود و ارتقای شاخصهای مثبت شهروندی

8. توسعه و تعمیم دانشها، نگرشها و مهارتهای مثبت و سازنده شهروندان

9. تقویت ساختار شهروندی از طریق استقرار نظام حقوق ، تکالیف بین شهروندان و مدیران شهری

10. مشارکت جویی و افزایش میزان اثرگذاری شهروندان در بهبود امور شهر

11. تقویت بینش زندگی جمعی و احترام به نیازهای جمعی در مقابل فردگرایی

12. بسترسازی تعاملات هدفمند اجتماعی به منظور تثبیت حاکمیت

مراحل دستیابی به حقوق و تکالیف شهروندی به ترتیب اجراء

1. رده بندی شهروندان بر اساس سن، جنس و گروه‌های ویژه

2. رده بندی نیازهای هر گروه با معیار (نیازهای جسمی، نیازهای روحی، نیازهای اجتماعی و نیازهای الهی)

3. تعیین و سنجش وضعیت موجود و ترسیم وضعیت مطلوب

4. تعیین اهداف کوتاه مدت، میان مدت، بلندمدت

5. استخراج راهکارها و سیاستهای اجرایی

6. آموزش و تقسیم وظایف و پیگیری اجرای آنها

7. تولید ابزارها و محتواهای متناسب موردنیاز

. محورها و اصول مدنظر

1. تأکید بر تقویت محله‌ها به عنوان هسته های فعالیت شهروندی

2. تأکید بر توزیع عادلانه خدمات و فرصتها بین شهروندان

3. تأکید بر شناسایی و برنامه ریزی جهت بهره‌برداری حداکثر از امکانات

4. تأکید بر توان افزایی شهروندان برای مشارکت در امور شهری

5. تأکید بر نگاه به شهروندان به عنوان ولی نعمت و صاحبان حق

6. تأکید بر حقوق و وظایف توأمان

7. تأکید بر شناسایی به روز و مستمر رویدادها و تحولات به منظور تبدیل تهدیدها به فرصتها

8. تأکید بر ضرورت نهادینه کردن رفتارها و بینش‌ها در دو حیطه شهروند و مدیر شهری

9. تأکید بر ضرورت اعتمادسازی میان شهروندان و مدیران شهری به عنوان مؤثرترین راه کار تعامل

شاخصها

شاخص ها یا ملاک ها مهمترین ابزار سنجش وضعیت یک جامعه آماری است این شاخصها در علوم زیستی، ریاضی و فیزیک تنها شاخصهای کمی هستند در حالیکه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی نیازمند تعریف نوع دیگری از شاخصها به عنوان شاخصهای توصیفی برای سنجش پارامترهای غیرعددی می‌باشیم که در مبحث شهروندی مورد تحقیق، سنجش و پیمایش قرار گیرد. استخراج شاخصها نیازمند تحقیق میدانی و نیازسنجی در همه سطوح شهروندان است، لذا عنوان کردن تمامی آنها دراین نوشته مقدور نمی‌باشد. تنها برخی از این شاخصها به عنوان نمونه ارائه شده است:

. شاخص های کمی

          توزیع خدمات شهری (رفاهی، ورزشی، عمرانی و ....)

          آلودگی صوتی و آلودگی هوا

          متوسط سرعت ترافیک

          میزان بهره مندی داوطلبانه شهروندان از مراکز خدمات شهری

          میزان شکایات از مدیران شهری

          میزان حضور شهروندان در موقعیتهای اجتماعی ویژه

          میزان مرگ و میر ناشی از تصادفات

          نرخ زاد و ولد و پیری جمعیت

شاخص های توصیفی

          میزان اعتماد عمومی به متولیان امور شهری

          میزان آشنایی شهروندان به حقوق خود

          میزان رعایت قوانین شهری از سوی شهروندان

          میزان احساس تعلق شهروندان به شهر و محله خود

          میزان حساسیت جامعه شهروندان نسبت به فرهنگهای مخرب و دفاع از اصلاح فرهنگ

          میزان تعامل و مشارکت هدفمند در عرصه خدمات شهری

          میزان حضور فرهیختگان اجتماعی در عرصه تولید اندیشه

          میزان جمع گرایی و ترجیح سود جمع بر گروه توسط صنوف و گروهها

1ویژگیهای شهروند مطلوب

1/13. در حیطه دانش

          آگاهی از ساختار حکومت در سطح محلی و ملی

          آگاهی از دیدگاه‌های احزاب و گروه‌های سیاسی

          آگاهی از مقررات و قوانین اجتماعی و مدنی

          آگاهی از حوادث و رویدادهای جامعه

          آگاهی از چگونگی کسب اطلاعات

          آگاهی از توانائیهای خود و جامعه

          آگاهی از نیازهای خود و جامعه

          آگاهی از تکالیف خود نسبت به خود

          آگاهی از تکالیف خود نسبت به خدا

          آگاهی از تکالیف خود نسبت به مردم

          آگاهی از تکالیف خود نسبت به محیط

2/13. در حیطه نگرش

          پذیرش تنوع سلیقه‌ها و احترام به آنها

          تمایل به انجام اعمال درست

          تمایل به یادگیری

          تمایل به رعایت حقوق دیگران

          تمایل به انجام امور به نفع مردم

          تمایل به همکاری با دیگران

          تمایل به افزایش توانائیهای فردی و اجتماعی

          تمایل به پیشرفت خود و جامعه

          تمایل و نگرانی نسبت به آسایش و رفاه خود و دیگران

          داشتن روحیه بردباری و تحمل

          داشتن روحیه قدرشناسی

          تمایل به حضور در عرصه‌های مختلف شهروندی

          داشتن افق روشن و امیدوار نسبت به فردای جامعه

          تمایل به عقل گرایی در عرصه‌های تحلیل و استنباط

          جامعه شهری خود را مستحق یک جامعه نمونه دانستن

3/13. در حیطه مهارت

          داشتن مهارت‌های ارتباط مؤثر نظیر تفاهم، تبادل نظر ، همدردی

          داشتن مهارت مشارکت با دیگران

          داشتن مهارت حل مسئله

          1. توانایی تعیین نیازها

          2. تشخیص مسئله

          3. توصیف مسئله

          4. یافتن راه حل

          مهارت عمل مستقل و بدون اتکا به دیگران

          مهارت مسؤلیت پذیری

          مهارت التزام عملی به قانون

          مهارت دفاع از حقوق خود و دیگران

          مهارت تصمیم گیری

          مهارت واکنش نسبت به موقعیت‌ها و چالش‌های اجتماعی

          مهارت به کار بردن دانش کسب شده

          مهارت بهره گیری از فرصت‌ها

          مهارت کارگروهی

          مهارت ایفای نقشهای هم زمان (خود، خانه، جامعه)

2: تعریف حقوق شهروندی

حقوق از نظر لغوی جمع حق است وآن اختیارات، توانایی‌ها و قابلیت‌هایی است که درچارچوب قانون، شرع، عرف و  برای  تنظیم روابط بین انسانها با یکدیگر وانسانها با دولت وضع شده است

 گاهی حق عنوان عامی است که شامل همه مجعولات شارع مقدس می‌شود؛ خواه جعل تأسیسی باشد یا امضایی. حق به این اطلاق عبارت است از تحقق و ثبوت. بنابراین می‌توان گفت حقوق اسلامی دستورات شریعت است که برای تمشیت امور فردی و اجتماعی وضع شده است. (محقق داماد، 1376، ص 47)

در اصطلاح فقه، حق نوعی مالکیت است که به‌نحو خاصی بین مالک و مملوک وجود دارد.

گاهی واژه حق در مقابل ملک قرار می‌گیرد و گاه مترادف با آن و در هر دو معنا قدرتی است که برای انسان نسبت به غیر خودش جعل شده و این پایین‌ترین مرتبه ملکیت است. (آل بحرالعلوم، 1403ه ، ج1، ص 14)

اما حق در اصطلاح حقوق موضوعه امتیاز و نفعی است متعلق به شخص که حقوق هر کشور در مقام اجرای عدالت از آن حمایت می‌کند و به او توان تصرف در موضوع حق منع دیگران از تجاوز را می‌د‌هد. واژه «حق» به طور معمول به معنای فردی یا شخصی به کار می‌رود؛ در برابر «حقوق» که به معنای احکام است. (کاتوزیان، 1377، ص370 و 372)

بنابراین حق اختیاری است که قانون برای فرد به رسمیت شناخته تا بتواند عملی را انجام یا آن را ترک نماید؛ چنان که گفته می‌شود: حق مالکیت، حق تصرف.

کاربرد واژه حق در این معنا در حقوق اسلامی سابقه دارد. (امامی، 1342، ج2، ص2)

:بعضی از حقوق دانان حفظ نظم در جامعه را مهم ترین مصلحت‌ها برشمرده و قواعد حقوق را مقرراتی می‌دانند که از طرف قوای صالح دولت تضمین شده و هدف آن استقرار صلح و نظم در اجتماع است.

حقوق شهروندی درواقع مجموعه حقوقی که افراد به اعتبار موقعیت شهروندی خود دارا می‌باشندد و نیز مجموعه قواعدی که بر موقعیت آنان در جامعه حکومت می‌کند گفته میشود.بنابراین  تعریف  «حقوق شهروندی» یک مفهوم نسبتاً وسیعی است که شامل حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فردی می‌باشد. که چگونگی روابط مردم  ودولت وموسسات شهری، وحقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر راتنظیم مینماید که منشعب از حقوق اساسی  درچارچوب قانون اساسی کشور است وبمنظور رعایت و حفظ حقوق افراد و انسان‌ها در بخش کلان جامعه است

از طرف دیگر شهروند به کسی اطلاق می شود که تحت الحمایه حکومت بوده و قوانین و مقررات آن را به رسمیت بشناسد و جزو جامعه ای محسوب گردد که دولت تمام امتیازات و حقوق آن جامعه را به تمام معنی قبول داشته باشد و در واقع دولت بخشی از آن جامعه به حساب آید. واژه شهروند رامیتوان معادل واژه cityzen غربی آن  دانست:  شهروندی موقعیتی است اجتماعی و انسانی که افراد جامعه بابرخورداری از حقوق و پذیرش تکالیف در قبال حکومت انتظارات متقابلی را از دولت برای احقاق حقوق خود بویژه در بعد خدمات دارند

لذا هدف غائی از برپایی نظام شهروندی تأمین سعادت برای همه مراحل زندگی  میباشدبدیهی است که تعدادی از این حقوق فطری و ذاتی بوده و بعضی  دیگرقراردادی وعرفی هستند. مثلا حق حیات و آزادی  ازجمله حقوقی هستند که همیشه همراه انسان بوده  و منحصر به دیروز و امروز نبوده و نیست اما مواردی مانند حقوق کارگر و کارفرما یا حقوق تجارت و حق تعلیم و تربیت و.... ازجمله امور قراردادی وعرفی هستندکه در هر دوره زمانی بنا به اقتضا ئا ت روز تغییر مییابد؛ اماذکر این نکته حائز اهمیت است که از لحاظ رعایت واجرای حقوق نمی توان فرقی بین هیچ کدام از آنان قا ئل شد و باید تمامی حقوق بطور یکسان  محترم شمرده شود. جوامع بشری در سیر تحول خودناگزیر شده‌اند حداقل حقوق را به عنوان کف مطالبات حق شهروندی پذیرفته و هر جامعه‌ای به اقتضاء خود تلاش کند تا این مطالب را هرچه بیشتر و با گسترش کمی و کیفی به نقطه مطلوب برسانند. بعنوان مثال لیبرال‌های اروپائی بدین دلیل «شهروندی» را ارزشمند می‌دانند که با اعطای حقوق، فضای لازم را به فرد می‌دهد تا فارغ از هرگونه دخالت، منافع خود را دنبال کنند و در وجه اساسی نیز در شکل دادن به نهادهای حکومتی حضورداشته باشند.