چکیده
از عوامل مهم پیشرفت یک رشته علمی، توان پژوهشی و کیفیت مقالههای چاپ شده در سطح ملی و بینالمللی است که توانایی رقابت آن رشته را در سطح جهان نشان میدهد. این نوشته به بررسی وضعیت کمّی مقالههای منتشر شده به زبان انگلیسی توسط متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی ایران در سطح بینالمللی میپردازد. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که وضعیت کمّی مقالههای منتشر شده توسط متخصصان کتابداری و اطلاعرسانی ایران در سطح بینالمللی پایین است و توجه بیشتری را میطلبد.
مقدمه
نگارش مقاله علمی یکی از مهمترین مهارتهایی است که هر پژوهشگری باید با آن آشنا باشد. آگاه ساختن سایر پژوهشگران از نتایج پژوهشهای انجام شده، بالا بردن سطح دانش علاقهمندان، آشنا نمودن آنها با پیشرفتهای علمی در یک حوزه خاص، جمعبندی نتایج و انتشار آن در قالب مقاله پژوهشی از اهداف اصلی پژوهشگران است. در نقطه مقابل، مجلههای علمی از منابع مهم اطلاعات علمی و فنی هستند که پژوهشگران نتایج پژوهشهای خود را از طریق آنها به چاپ میرسانند.
یکی از راههای تقویت بنیه علمی هر کشوری در حوزههای علمی مختلف دسترسی به نتایج و تجربههای سایر پژوهشگران از طریق مجلههای علمی است تا به این وسیله از هدر رفتن زمان، امکانات و از انجام کارهای تکراری جلوگیری شود. پیشرفت علمی رمز توسعه و پیشرفت همه جانبه هر ملتی است و پژوهشگران مسؤولیت اساسی را در فرایند توسعه بر عهده دارند (صالحی و نوروزی، 1385).
نکته مهم دیگر این است که هر رشته علمی برای گسترش و شناساندن خود به جامعه، نیازمند داشتن پشتوانه انتشاراتی در سطح ملی و بینالمللی به زبانهای مختلف است. در این راستا پژوهشگران و اساتید هر رشته با انتشار آثار علمی در قالب کتاب، مقاله مجله، مقاله کنفرانس یا سمینار به زبانهای مختلف به تقویت آن رشته میپردازند. برای نمونه، رشته کتابداری و اطلاعرسانی نخست در آمریکا شکل گرفت، متخصصان کتابداری در دانشگاههای آمریکا با انتشار مجلههای علمی مختلف به گسترش این علم در آمریکا و در سطح بینالمللی کمک کردند که در نهایت جامعه آمریکا نیز این رشته را پذیرفت. یکی از کارهای جالبی که ملویل دیویی پدر کتابداری آمریکا انجام داد، انتشار مجله کتابداری[1] بود که خود وی نخستین ویراستار آن بود. امروزه اکثر مجلههای علمی معتبر در این رشته یا در آمریکا منتشر میشوند و یا سردبیر و اعضای هیأت تحریریه آمریکایی دارند. قابل ذکر است که انتشار مقاله در مجلههای معتبر بینالمللی که اغلب به زبان انگلیسی هستند از اهمیت ویژهای برخوردار است.
انتشار مجلههای علمی بهخودی خود دارای ارزش نیست. بلکه استفاده از نتایج پژوهشهای منتشر شده در این مجلهها و ارزیابی و رتبهبندی کشورها بر اساس مشارکت علمی آنها در سطح بینالمللی این فرایند را حائز اهمیت میسازد. برای ارزیابی و سنجش میزان انتشارات و تولیدات علمی یک کشور یا یک رشته خاص از روشهای آماری و کمّی کتابسنجی[2] استفاده میشود. قابل توجه است که ارزیابی و سنجش متون علمی یک حوزه علمی بدون استفاده از شاخصهای کمّی کتابسنجی غیرممکن است. بهطور معمول، برای شناسایی پژوهشگران کلیدی و فعال، آثار علمی پُراستناد و پُراستفاده شده، مجلههای هسته و اصلی یک رشته، مقایسه میزان تولید علمی کشورها و دانشگاهها از روشهای کتابسنجی و تحلیل استنادی استفاده میشود (عصاره، 1376).
میزان مقالههای نوشته شده توسط متخصصان یک حوزه علمی شاخصی کمّی است که برای ارزیابی، مقایسه و رتبهبندی آن حوزه علمی در سطح ملی یا برای مقایسه حوزههای علمی مختلف در سطح بینالمللی بهکار گرفته میشود. این شاخص کمّی نشاندهنده فراوانی تعداد پژوهشها و مقالههای نوشته شده توسط متخصصان یک حوزه علمی است که در طول یک دوره زمانی مشخص انجام شده است.
روش شناسی و جامعه آماری
در این پژوهش برای گردآوری دادهها از روش کتابسنجی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل مقالههای منتشر شده توسط متخصصان کتابداری و اطلاعرسانی است که با نام ایران و با درج آدرس دانشگاهها و سازمانهای ایرانی در فاصله بین سالهای 1971 تا سپتامبر 2006 میلادی در نمایههای استنادی تهیه شده توسط مؤسسه اطلاعات علمی[3] آمریکا نمایه شدهاند.
با توجه به اهمیت بینالمللی نمایههای استنادی معمولاً برای ارزیابی کمّی میزان انتشارات یک حوزه علمی یا یک کشور خاص از این پایگاه های اطلاعاتی استفاده میشود. البته باید توجه داشت که این پایگاههای اطلاعاتی به زبان انگلیسی هستند و غالباً آثار انگلیسی زبان را تحت پوشش قرار میدهند. قابل ذکر است که پژوهشگران انگلیسی زبان بهندرت به مجلههای غیرانگلیسی زبان استناد میکنند و مجلههای غیرانگلیسی زبان فقط بهوسیله پژوهشگران ملی که به زبان مجله آشنا هستند مورد استناد قرار میگیرند. نگاهی به این پایگاههای اطلاعاتی نشان میدهد که هیچ مجله فارسی زبانی در آنها نمایهسازی نمیشود. بنابراین لازم است که متخصصان کتابدارای ایران مقالههای خود را ترجیحاً به زبان انگلیسی تألیف نمایند.
اگرچه گارفیلد (1976) بر این باور است که زبان انگلیسی مهمترین زبان در ارتباطات علمی است و زبان بینالمللی علم[4] محسوب میشود. اما برخی از صاحبنظران به نقد آن پرداختهاند. می[5] (1997) به نقد تعصب[6] زبانی نمایه استنادی علوم[7] پرداخته و بر این باور است که این پایگاه اطلاعاتی سایر زبانهای مهم دنیا را مورد توجه قرار نمیدهد. تعصب زبانی این پایگاه اطلاعاتی ممکن است آثار علمی کشورهای غیرانگلیسی زبان مثل فرانسه و آلمان که فاقد مجلههای انگلیسی زبان هستند را بیاهمیت جلوه دهد (لیووان[8] و دیگران، 2001). لیووان و دیگران (2001) معتقدند که تعصب زبانی نقش مهمی را در مقایسه و ارزیابی نظامهای ملی علوم کشورهای مختلف بازی میکند.
باریو[9] (1996) اعتقاد دارد که پژوهشگران انگلیسی زبان غیر از آثار انگلیسی، آثار علمی دیگر را مطالعه نمیکنند و بیخبر از آثار نوشته شده به سایر زبانها هستند. در حالی که کشورهای در حال توسعه آثار انگلیسی زبان و غیرانگلیسی زبان را مورد توجه قرار میدهند. دورن[10] (2002) با بررسی آثار علمی در حوزه ژئومورفولوژی[11] (شاخهای از زمین شناسی) بر این باور است که تعصب بیش از حد نسبت به مقالههای پُراستنادِ انگلیسی زبان موجب تعصب و پیشداوری در انتخاب حوزههای جغرافیایی مختلف برای مطالعه و پژوهش میشود که در نتیجه موجب تعصب در نظریههای جغرافیایی میشود.
اگرچه نمایههای استنادی فقط مجله های انگلیسی زبان را در بر میگیرند و مورد انتقادهای بسیار قرار گرفتهاند؛ با این وجود، در سطح بینالمللی و ملی در ارزیابی دانشگاهها و مراکز پژوهشی مورد استفاده قرار میگیرند. لذا نمیتوان با برخی توجیههای خاص مانع از انجام پژوهشهای کمّی آثار انگلیسی زبان مبتنی بر روشهای کتابسنجی و با استفاده از نمایههای استنادی شد.
وضعیت انتشارات کتابداری ایران در سطح ملی
در حالی که بیش از 30 سال از عمر کتابداری در جامعه دانشگاهی ایران میگذرد، انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران و دانشگاهها فاقد مجله علمی معتبر در حوزه کتابداری، حتی در سطح ملی هستند. در حالی که انتظار میرود که دانشگاههای معتبر برای انتشار پژوهشهای انجام شده توسط اعضای هیأت علمی، دانشجویان دکترا، کارشناسی ارشد و کتابداران، دارای مجلههای معتبر حداقل به زبان فارسی باشند. لذا به نظر میرسد که جامعه کتابداری ایران نتوانسته است در سطح ملی به گسترش علمی این رشته آنچنان که باید و شاید کمک کند؛ در نتیجه در سطح بینالمللی هم چندان خوب و فعال ظاهر نشده است.
پروفسور جان فردریک هاروی مدرس کتابداری و از بنیانگذاران کتابداری نوین ایران در سال 1973 بیان داشته است که فشار زیادی بر روی گروه کتابداری برای تدریس به زبان فارسی وجود داشته است، اما به دلیل فقدان منابع کافی به زبان فارسی گروه قادر به تدریس در همه شاخهها به زبان فارسی نبوده است. به نظر میرسد که با گذشت 30 سال از آن سخن، هنوز هم در برخی از شاخههای کتابداری ایران متون درسی و آثار علمی به زبان فارسی کافی نیست. لذا لازم است که مجلههای داخلی تقویت شوند و خلاءهای پژوهشی این رشته تکمیل شود.
وضعیت انتشارات کتابداری ایران در سطح بینالمللی
نگاهی به آثار منتشر شده توسط متخصصان کتابداری ایران در نمایههای استنادی مؤسسه اطلاعات علمی آمریکا وضعیت را به خوبی نشان میدهد (نگاه شود به ضمیمه 1). ضمیمه 1 نشان میدهد که تعداد کل مقالههای منتشر شده توسط جامعه کتابداری ایران از پیش از انقلاب از سال 1971 میلادی تاکنون در پایگاههای اطلاعاتی پیشگفته 43 مقاله است.
اگر گروههای کتابداری واحدهای دانشگاه آزاد که تاکنون هیچ مقالهای به زبان انگلسی به چاپ نرساندهاند از جامعه آماری این پژوهش حذف شوند و فقط 6 دانشگاه ملی معتبر یعنی تهران، شیراز، اهواز، مشهد، تبریز و اصفهان در نظر گرفته شوند؛ بهطور متوسط هر دانشگاه باید بین 4 تا 8 عضو هیأت علمی داشته باشد. میتوان گفت بهطور میانگین هر دانشگاه 6 عضو هیأت علمی دارد. حال اگر تعداد دانشگاههای پیشگفته یعنی 6 در عدد 6 یعنی میانگین تعداد اعضای هیأت علمی هر گروه ضرب شود عدد 36 بهدست میآید. یعنی این 6 دانشگاه باید حداقل 36 عضو هیأت علمی داشته باشند. از سوی دیگر، اگر تعداد دانشجویان فارغالتحصیل دوره کارشناسی ارشد 4 دانشگاه نخست (تهران، شیراز، مشهد، اهواز) را برابر 200 در نظر بگیریم، یعنی هر دانشگاه 50 دانشجو در طول تاریخ خود؛ مجموع اعضای هیأت علمی و دانشجویان کارشناسی ارشد برابر خواهد شد با 236.
حال اگر تعداد مقالههای بینالمللی در پایگاه نمایههای استنادی 46 تقسیم بر 236 شود عدد 19/0 به دست میآید که سرانه انتشار مقالههای متخصصان کتابداری ایران در خلال 30 سال گذشته در پایگاه نمایههای استنادی است. یعنی در طی 30 سال گذشته هر نفر حتی یک مقاله هم در مجلههای معتبر بینالمللی به چاپ نرسانده است.
باید خاطر نشان کرد که میزان انتشارات یک دانشگاه یا یک کشور در رتبهبندی علمی آن دانشگاه یا کشور در سطح جهان تأثیر اساسی دارد. این یکی از دلایلی است که دانشگاههای ایران نتوانسته اند در بین 500 دانشگاه برتر جهان جایگاهی داشته باشند. این شاخص 20 امتیاز به خود اختصاص داده است و شاخص دیگر یعنی قرار گرفتن آثار پژوهشگران یک دانشگاه در بین آثار پُراستناد نیز 20 امتیاز به خود اختصاص داده است. لذا میتوان نتیجه گرفت که میزان انتشارات و کیفیت انتشارات 40 درصد امتیازها را به خود اختصاص دادهاند.
جداول 1، 2 و 3 مقالههای منتشر شده در نمایههای استنادی را به تفکیک سال انتشار، جنسیت نویسندگان و وضعیت مشارکت نمایش میدهند. جدول 1 نشان میدهد که از مجموع 46 مقاله منتشر شده، 17 مقاله پیش از انقلاب یا در اوایل انقلاب توسط اساتید خارجی ارائه شده است. در فاصله بین سالهای 1982 تا 1988 هیچ مقالهای در مجلههای بینالمللی ارائه نشده است. در واقع، پس از انقلاب نخستین مقاله در سال 1988 توسط خانم حریری و آقای داودیفر ارائه شده است. بنابراین پس از انقلاب تنها 29 مقاله از کتابداران ایرانی در مجلههای بینالمللی نمایه شده توسط پایگاه نمایههای استنادی موجود است. جدول 1 نشان میدهد که از سال 2002 به بعد تعداد مقالههای منتشر شده توسط کتابداران ایرانی رشد بهتری داشته است.
(جداول در فایل اصلی موجود است)
Abstract
The purpose of this study is to measure the number of contributions by Iranian librarians and information professionals published in international journals indexed by the Thomson ISI citation indexes. It is concluded that the number of papers published by Iranian librarians and information professionals is low, although there is an increase since 1992. The study also shows that the scientific collaboration between Iranian information professionals and between them and their international peers is weak. Writing articles in English is recommended to increase the rate of contribution of Iranian LIS professionals in the international level.