وصیت در لغت از ریشه «وصی» و به معنای عهد، فرمان دادن، در نبود کسی به کاری پرداختن میباشد.
اقسام وصیت
الف) وصیت تملیکی: عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند. با این نوع وصیت، شخص می‌تواند تا حدودی تکلیف اموال خود را ، معین کند مانند صرف آن در امور خیریه.
در وصیت تملیکی، شخصی که وصیت می‌کند موصی و کسی که به نفع او وصیت تملیکی شده موصیله و مورد وصیت را موصی به می‌گویند.
در وصیت تملیکی، تملیک با قبول موصی له پس از فوت موصی محقق می‌شود ؛ لذا قبول آن قبل از فوت موصی موثر نیست. موصی می‌تواند از وصیت خود رجوع کند حتی اگر موصیله، موصی به را قبض کرده باشد.
ب) وصیت عهدی: عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور نماید. مثل اینکه شخصی را وصی نماید تا اینکه بعد از مرگش، بدهی‌های او را پرداخت کند.
در وصیت عهدی شخصی را که به موجب وصیت، به عنوان ولی بر صغیر یا بر کارهای دیگر انتخاب شده را وصی می‌گویند
در خصوص ماهیت وصیت تملیکی اختلاف است، برخی آن را عقد می‌دانند و عده‌ای آن را در زمره ایقاعات قرار می‌دهند. امّا وصیت عهدی بدون تردید ایقاع است.
علاوه بر معلق بودن وصیت بر فوت و قابل رجوع بودن آن، وصیت مجانی میباشد و نمی‌توان در آن شرط عوض کرد و به صورت معامله درآورد.
« اگر موصیله غیر محصور باشد مثل وصیت بر فقرا، قبول موصی له شرط نیست » (مفاد ماده 828 قانون مدنی)
وصیت پس از فوت موصی و قبض موصیبه غیرقابل رد میباشد. و موصیله نمی‌تواند وصیت را رد نماید.
موصیله می‌تواند قسمتی از وصیت را قبول کند و قسمت دیگر را را رد نماید، و نسبت به قسمت قبول شده صحیح است. موصیله باید اهلیت تمتع داشته باشد.
« وصیت برای حمل صحیح است لیکن تملک او منوط است بر اینکه زنده متولد شود. » (ماده 851 ق مدنی)
موصی می‌تواند تا ثلث از اموال خود را وصیت کند، وصیت در زیاده بر ثلث اموال، نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعضی از وراث اجازه دهند، فقط نسبت به سهم آنان نافذ خواهد بود. و میزان ثلث هم نسبت به اموال موصی در زمان وفات است نه زمان وصیت. موصی باید در زمان وصیت، اهلیت داشته باشد و نسبت به مورد وصیت جائز التصرف باشد. در وصیت اگر موصی بعد از اقدام به خودکشی وصیت نماید. (مثلاً مقدمات خودکشی را فراهم کرد و بعد وصیت نمود اگر به هلاکت رسید) وصیت باطل است ولی اگر قبل از خودکشی و اقدام به آن، وصیت بکند صحیح است.
« هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگر از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب گردد و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به موت نشد و صیت نافذ خواهد بود» ( مفاد ماده 836 قانون مدنی)
«مورث نمی‌تواند، بعضی یا همه وراث را از ارث محروم کند». (مفاد ماده 837 قانون مدنی)
«موصیبه باید ملک موصی باشد، وصیت به مال غیر ولو با اجازۀ مالک باطل است». (مفاد 841 قانون مدنی)
لازم نیست موصیبه هنگام وصیت موجود باشد و می‌توان به مالی که درآینده موجود می‌شود وصیت نمود.
تا زمانی که موصیله، رد یا قبول خویش را اعلام نکرده، ورثه نمی‌توانند در موصیبه تصرف کنند.
در وصیت عهدی قبول شرط نیست ولی وصی می‌تواند تا زمانی که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد اگر چه جاهل بر وصایت بوده باشد.
نکته قابل ذکر این است که امام خمینی (ره) علاوه بر وصیت عهدی و تملیکی که در قانون مدنی به آنها اشاره شده است، صحبت از قسم دیگری تحت عنوان وصیت (فکّی) کرده است و وصیت به وقف را از مصادیق آن شمرده است.
انواع وصیت نامه:
1) رسمی:که در قالب یک سند رسمی در دفتر خانه اسناد رسمی تنظیم و به ثبت می‌رسد.
2) خود نوشت: که به خط موصی و دارای تاریخ و امضاء موصی باشد.
3) سرّی: که به خط خود موصی یا دیگری تنظیم و در ادارۀ ثبت محل یا جائی که آئین نامه وزارت دادگستری معین می‌کند. به امانت گذارده شده باشد. (مفاد ماده 276 قانون امور حسبی)