رابطه هنر و تربیت، رابطه ای دیرین است. گاهی محتوای آثار هنری پیام تربیتی دارد، گاهی پیام های تربیتی در قالب هنری مطرح می شود و بر ماندگاری و اثرگذاری آن می افزاید.
مگان بر این باورند که انسان موجودی پیچیده است و شناختنش دشوار. برای نفوذ به درونش راه های زیاد و در عین حال کمی وجود دارد؛ زیرا انسان ها متفاوت از یکدیگرند. اما آنچه تا به امروز مسلم شده این است که هنر و جنبه های گوناگون آن تاثیری بس شگرف بر انسان دارند. چه بسیار شنیده و دیده ایم که انسانی تحت تأثیر کلمه ای زیبا یا حتی رنگی دلنشین متحول شده و مسیری دیگر برای زندگی اش برگزیده است. مسیری که او را از ظلمتی محض به نزدیکترین جایگاه نزد خداوند پیوند داد. پس بی شک برای ساختن، تربیت کردن و پروراندن انسانی های با اخلاق و تربیت اسلامی، بهترین و مطمئن ترین راه استفاده از هنر در تربیت است.
رابطه هنر و تربیت، رابطه ای دیرین است. گاهی محتوای آثار هنری پیام تربیتی دارد، گاهی پیام های تربیتی در قالب هنری مطرح می شود و بر ماندگاری و اثرگذاری آن می افزاید. از اینجاست که دو مقوله جداگانه، اما به هم پیوسته رخ می نماید:
۱) تربیت هنری
۲) هنر تربیتی
در سازندگی، ابتدایی ترین و نخستین مسئله ارتباط است. برقرارکردن رابطه فکری و روحی با یک فرد، با جامعه، با افراد یک کلاس، با فرزندان یک خانواده و... مرحله نخست انتقال ایده ها و پیام های تربیتی است. پس از برقراری رابطه، ابلاغ پیام است. این، مکمل آن و به ثمر رساننده آن است. مثل یک تماس تلفنی که ابتدا باید خطی بین مبدأ و مقصد وجود داشته باشد، سپس امکان ارتباط و برقراری تماس باشد و مانعی بر سر راه نباشد و خط آزاد باشد تا بتوانید تماس بگیرید. تاثیرگذار بودن تماس با دیگران، در گرو ملاحظات و مراعات شرایط و ویژگی ها در پیام دهنده، پیام گیرنده، ابزار پیام رسانی و محتوای پیام و استمرار و تاثیر است. پس می توان چهار مرحله ارتباط سازنده را که در مقوله تربیت هنری باید لحاظ کرد، چنین برشمرد:
۱) ایجاد رابطه
۲) ابلاغ پیام
۳) تاثیرگذاری بر مخاطب
۴) استمرار اثر پیام
در هنری ساختن تربیت، تاکید بر دو مقوله اخیر است و مربیان هنرمند، بر بعد زمانی کار خویش می افزایند. بسیاری از حرف ها گفته می شود و پیام ها به مخاطبین رسانده می شود، اما چند درصد از پیام ها اثرگذار است؟ و چه مقدار از آن اثرها استمرار دارد؟
کار هنر و شیوه یک مربی هنرمند در مهارت او نسبت به تاثیر مستمر تربیتی بر روح و جان افرادی است که مخاطب پیام اند. به موازات این مقصود، حیات مربی هم در توالی زمان ها و نسل ها استمرار می یابد. دست یافتن به زبانی هنری، بیانی بلیغ و شیوا، شیوه های اثرگذار و نافذ، پیام هایی نو و مفاهیمی بدیع می تواند بخشی از این شیوه ها به شمار آید. رسیدن به این مرتبه و قوت هم، یک تعهد محسوب می شود. بی شک تلاش در عرصه انسان سازی و تربیت شایسته، نوعی جهاد است. عرصه تلاش و مجاهدت هم بسیار گسترده است، دشمنان بشریت هم از محورهای مختلف هجوم می آورند و ابزار نو به نو و پیشرفته به کار می گیرند، تا به اهداف شیطانی خود و افساد حرث و نسل برسند. اگر جبهه ها و محورهایی را که از آنها مورد هجوم قرار می گیریم، نشناسیم دفاع فرهنگی شایسته ای هم نخواهیم کرد و اگر دشمنان پیدا و پنهانی را که نقاب زده یا عریان به جنگ ارزش ها و مبانی اخلاقی وارد میدان می شوند نشناسیم و حرکات و برنامه هایشان را تیزبینانه رصد نکنیم، از شکست خوردگان این عرصه خواهیم بود. شرایط مکانی و زمانی و ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی جامعه امروز را هم اگر ارزیابی درست و دقیقی نداشته باشیم از ارائه برنامه های درست و موثر تربیتی ناتوان خواهیم بود و نسل امروز را از دست خواهیم داد. پس شناخت عنصر زمان، شیوه های دشمنی دشمنان، زمینه های موجود برای تهاجم بیگانه، محورهای آسیب پذیر در جامعه، چهره های مرموز و پشت صحنه، از عوامل موفقیت در تربیت است.
در یک تقسیم بندی می توان افراد جامعه را به سه گروه تقسیم کرد:
الف) گروهی که از زمان خودشان عقب ترند و فکر و روش و کارشان متناسب با صدها سال قبل است.
ب) گروهی که معاصر با زمانند که باید بکوشیم حداقل از اینان باشیم.
ج) گروهی که جلوتر از زمان خویش اند و آینده های دورتر را هم می بینند و به تناسب آن عمل می کنند و برنامه می دهند و حرف هایشان ماندگار و رهنمودهایشان جاودانه است و تاریخ مصرف ندارد. اگر زمان شناس باشیم، آمادگیهای لازم و شیوه های مناسب با زمان هم خواهیم داشت.
به تعبیر حضرت علی(ع): «من عرف الزمان لم یغفل عن الاستعداد» «کسی که زمان را بشناسد، از آمادگی و آماده سازی غافل نمی شود.» (الحیاه، ج ۱، ص ۱۳۵).
اگر درک درستی از زمان داشته باشیم، مسئله سرعت و شتاب، ارتباطات جهانی، بی حوصلگی نسل حاضر، راحت گزینی و دوری از پیچیدگی و دشواری، تکیه بیشتر بر رسانه های تصویری و... را هم مدنظر قرار خواهیم داد و در برنامه های تربیتی، ابزار و شرایط را به استخدام «اهداف تربیتی» خواهیم گرفت. اگر آموزش انتقال معلومات و دانش هایی از بیرون به ذهن افراد تحت تعلیم باشد،پرورش عبارتست از رویاندن از ریشه و رشد دادن از درون و به فعلیت رساندن قوا و استعدادهای نهفته در انسان ها. استعدادهای بشری تنها در زمینه علوم و فنون و مهارت نیست، بلکه عرصه اخلاق و معنویت و کمال جویی هم قلمروی است که باید استعداد های افراد را شناخت و آن را همچون بذری رویاند و آبیاری و مراقبت کرد تا به مراحل بالاتر رشد برسد. نقش هنر در این زمینه می تواند توجه دادن انسان به فطریات و جاذبه های معنوی و راز خلقت و چرایی زیستن و هدف آفرینش باشد و مربی هنرمند، حرکت درونی و رشد باطنی در افراد را سامان می دهد. هنر می تواند در ذهن افراد، سوال پدید آورد و در پی آن، آنان را برای یافتن جواب برانگیزد. سوال های اساسی برای حیات انسانی چیست؟ کیستم و چیستم و کجایم و چرا زندگی می کنم و چگونه ام و چگونه باید باشم؟ اینها سوالاتی است که گاهی مورد غفلت انسان است و یادآوری آنها نشان بیداری است. اگر روش های هنری بتواند این سوال ها را برای انسان عمده و اساسی کند، یک گام به جلو برداشته است. و اگر بتواند شوق و انگیزه یافتن جواب را هم پدید آورد، گامی دیگر برداشته است و اگر پاسخ ها را هم به کمک تلاش و حرکت درونی انسان ها بیابد، گام سوم تحقق یافته است. طرح سوال تازه در ذهن و کمک به حل آن و یافتن پاسخ درست، کار ارزنده و تحول آفرینی است که از هنر ساخته است و هنر است که انسان را در آستانه «حقیقت های پنهان» به درنگ و تامل وا می دارد. ورزیدگی فکر انسان در اثر نوعی ورزش خودجوش و دست و پنجه نرم کردن با ابهام ها، سوال ها، مشکلات و راه حل ها،در سایه هنر عملی است. روشن است که نوآوری و خلاقیت و ابداع، در نحوه پرداختن به موضوع نیز دامنه تاثیرگذاری و رشد از درون را می افزاید. از قوی ترین عوامل برانگیزاننده، دوست داشتن و نفرت داشتن است. به تعبیر دیگر، «حب و بغض» در ایجاد انگیزه برای انجام یا ترک کاری بسیار نیرومند است. بهره گیری از تشویق هم بر همین پایه استوار است