مقدمه
روزنامه که آغاز و پیدایش آن به پنج قرن پیش از میلاد مسیح مى رسد نشانه نیاز شدید مردم به ارتباط و خبر داشتن از جریان عادى زندگى و یا اقدامات فرمانروایان در اداره شهر و کشور بود. روزنامه در ابتداى حیات خود تنها به صورت نامه اى بود که اولین بار در رم نوشته شد تا مردم را که دور از پایتخت به سر مى بردند از وقایع روز و آن چه که در پایتخت مى گذشت، مطلع سازد. پس از مدتى، ۶۰ سال پیش از میلاد مسیح به دستور ژول سزار روزنامه اى را که در آن اخبار و آگهى هاى دولتى را مى نوشتند تأسیس گردید. پس از ۱۴۴۰ میلادى به دنبال اختراع دستگاه چاپ به وسیله گوتنبرگ، روزنامه که تا آن زمان به صورت دستنویس منتشر مى شد به شکل چاپى در هلند، بلژیک، آلمان، فرانسه، انگلستان، روسیه و دیگر کشورها تأسیس شد.
تاریخچه روزنامه نگارى در ایران
روزنامه پس از سال ها تأخیر، وارد ایران شد. پس از آن که عباس میرزا عده اى از جوانان را به اروپا فرستاد.
میرزا صالح شیرازى، پسر حاجى باقرخان کازرونى شیرازى یکى از افرادى بود که قائم مقام، به دستور عباس میرزا، او را در سال ۱۲۳۰ه.ق براى تحصیل به لندن فرستاد. میرزا صالح پس از تحصیل هنگام مراجعت از انگلستان یک دستگاه چاپ و وسایل صنعت باسمه (یعنى گراور کردن روى مس) با خود به ایران آورد. هنگامى که در لندن بود در کارگاه یکى از استادان چاپ، مهارت چاپ متن. ساختن مرکب، تهیه حروف و حکاکى را به دست آورد و با عنوان مهندسى و تسلط به زبان هاى انگلیسى، فرانسه و لاتین به ایران بازگشت. میرزا صالح به دلیل تسلط به زبان هاى انگلیسى و فرانسه مترجم ولیعهد در تبریز شد و دستگاه چاپ خود را در همان جا مستقر کرد. میرزا صالح در زمان حکومت محمدشاه از تبریز به تهران آمد و نخستین روزنامه را در حدود ۲۲ یا آخر رمضان سال ۱۲۵۲ه.ق منتشر کرد. انتشار این روزنامه با نام کاغذ اخبار تا سال ۱۲۵۶ ه.ق ادامه داشت و پس از آن متوقف شد.
چهارده سال بعد، در سومین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ و صدارت میرزا تقى خان امیرکبیر تأسیس روزنامه به شیوه اى که در کشورهاى اروپایى متداول بود آغاز شد. جمعه پنجم ربیع الثانى سال ۱۲۶۷ ه.ق (۷ ژانویه ۱۸۵۱) نخستین روزنامه با نام «روزنامه اخبار دارالخلافه تهران» که از شماره دوم نام آن به «روزنامه وقایع اتفاقیه» تبدیل شد با چاپ سنگى به صورت هفتگى در چهار تا هشت صفحه منتشر شد.
انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه ۵۷ سال یعنى تا سال ۱۳۲۴ ه.ق ادامه داشت و از شماره ۴۷۲ با نام «روزنامه دولت علیه ایران» منتشر گردید.
به تدریج انتشار روزنامه در شهرهاى دیگر ایران مانند شیراز (روزنامه فارس) اصفهان (روزنامه فرهنگ) تبریز (روزنامه تبریز) آغاز شد.
در این دوره روزنامه معمولاً دولتى بودند و از طرف رجال دولتى مسوولان حکومت و حکام محلى منتشر مى شدند.
در سال 1277 هجرى قمرى ، روزنامه دولت علیه ایران که نشریه اى مصور بود زیر نظر میرزاابولحسن خان نقاش باشى غفارى ملقب به صنیع الدوله انتشار یافت . بعدها این روزنامه ها به نام روزنامه دولتى خوانده شد.
انتشار این روزنامه تا سال 1324 ه‍ق تحت عنوان ایران ادامه داشت و بعد از مدتى وقفه ، دگربار به سال 1329 ه ق به نام روزنامه رسمى دولت ایران انتشار یافت . در سال 1283 ه‍ق روزنامه دیگرى به نام روزنامه ملتى در تهران پخش شد و مقصود از به کاربردن کلمه ملتى این بود که روزنامه مزبور از روزنامه دولتى کاملا متمایز باشد.
نخستین شماره آن در یازدهم محرم 1283 و آخرین شماره آن روز جمعه بیستم جمادى الاخر 1287 انتشار یافته است .
در زمان مظفر الدین شاه ، روزنامه اى به نام معارف که وابسته به انجمنى به نام انجمن معارف بود انتشار یافت و ریاست عالیه این انجمن را شخص شاه به عهده داشت .
روزنامه معارف هر ماه دو شماره منتشر مى شد و مجموعا 72 شماره انتشار یافت .
از دیگر روزنامه هاى نخستین که به زبان فارسى پخش مى شد روزنامه هاى زیر را مى توان نام برد:
روزنامه سد الاخبار - این روزنامه در هندوستان انتشار مى یافت و صاحب و مدیر آن آقا سید آقاى شیرازى نام داشت . شماره نخست آن در ربیع الاخر سال 1306 ه ق پخش شده و در آن مطلبى علیه روسیه تزارى نوشته مى شده است .
سید الاخبار در هفته یک بار و در 8 صفحه و روزهاى شنبه انتشار مى یافت .
روزنامه دانش - این روزنامه در زمان وزارت علوم و معارف علیقلیخان مخبرالدوله منتشر مى شد. شماره نخست آن در 23 رجب 1299 ه‍ق و آخرین شماره اش در 16 صفر 1300 انتشار یافته است . این روزنامه 14 شماره پخش شد و تمام اخبار و مقاله هاى آن درباره موضوعهاى علمى بود و به طور مجانى و به منظور نشر دانشهاى نو بین مردم انتشار مى یافت .
روزنامه مظفرى - این روزنامه در بندر بوشهر به مدیریت عبدالحمید خان متین السلطنه منتشر مى شد و نخستین شماره آن در 7 شوال 1319 ه‍ق انتشار یافته است . شماره هاى آن بیشتر در 16 صفحه و مطالب آن شامل اخبار ایران و جهان و مطالب علمى و ادبى بوده است .
روزنامه علمى - روزنامه علمى را محمد حسن خان اعتماد السلطنه تاءسیس کرد و شماره اول آن روز سه شنبه 22 ذیحجه 1293 منتشر شد و جمعا 64 شماره انتشار یافت . این روزنامه فقط به درج مطالب علمى مى پرداخت.
روزنامه وطن - در سال 1292 ه‍ق ، مرحوم میرزا حسینخان سپهسالار به یارى یک مهندس بلژیکى به نام بارون دو نرمان Narmon de Baron یک روزنامه به دو زبان مهندس بلژیکى به نام وطن Patrie La انتشار داد که شاه از سر مقاله آن وحشت کرد و اجازه انتشار شماره بعدى را نداد.
روزنامه نظامى علمیه و ادبیه - این روزنامه فقط به درج مسائل نظامى مى پرداخت عامل انتشار این روزنامه میرزاحسینخان سپهسالار بود. شماره نخست آن در 29 ذى القعده 1293 انتشار یافت . تا سال 1296 این روزنامه منتشر مى شد. در این سال روزنامه منتشر مى شد. در این سال روزنامه مریخ جانشین آن شد.
روزنامه مریخ - این روزنامه یک روزنامه نظامى بود که شماره نخست آن روز دوشنبه 5 محرم 1296 انتشار یافت و بیشتر مطالب آن اخبار رسمى نظامى بود.
روزنامه شرف - زیباترین روزنامه عهد ناصرى روزنامه شرف بود و از نظر نفاست و زیبایى پربهاترین آنهاست که به خط نستعلیق بسیار خوب و کاغذ بسیار ارزنده در چهار صفحه منتشر مى شد و نخستین شماره آن در اول محرم 1300 انتشار یافته است . از این روزنامه 87 شماره منتشر شد و انتشار آن تا سال 1309 ادامه یافت .
شماره هاى این روزنامه مفیدترین اسناد براى آگاهى به شرح حال رجال عهد ناصرى است .
روزنامه فرهنگ - این روزنامه نیز به فرمان ظل السلطان و به مدیرى میرزا تقى خان حکیم باشى منتشر مى شد و نخستین شماره آن در دوم جمادى الاول سال 1296 انتشار یافت و مدت دهسال منتشر شده است .
روزنامه اطلاع - این روزنامه از روزنامه هاى وزین و گرانبهاى عهد قاجار است و حاوى مطالب علمى و ادبى و سیاسى و مشاجره هاى قلمى است .
روزنامه مرآت السفر و مشکوه الحضر از این روزنامه فقط 13 شماره منتشر شد و مطالب آن شامل اخبار سفرهاى ناصر الدین شاه و داستان شکارهاى اوست .
شماره نخست آن در ربیع الاول 1288 انتشار یافته است .
روزنامه اردوى همایون - روزنامه مرآت السفر از سال 1300 به نام اردوى همایون تغییر اسم داد. این روزنامه نیز به مدیرى محمد حسن خان اعتمادالسلطنه منتشر مى شد و شماره نخست آن در 11 شعبان و شماره آخرش در 12 ذیحجه 1300 و مجموعا در 12 شماره انتشار یافت .
خلاصه الحوادث - نخستین روزنامه روزانه ایران به نام خلاصه الحوادث در سال 1316 ه‍ق در تهران منتشر شد. این روزنامه چهار صفحه اى بود و اخبار خبرگزارى رویتر را که به مقصد هندوستان مخابره مى شد مى گرفت و منعکس مى کرد.
بعد از استقرار مشروطیت چهار روزنامه روزانه به نامهاى مجلس ، نداى وطن ، حبل المتین و صبح صادق منتشر شد.
روزنامه مجلس - این روزنامه زیر نظر میرزا محمد صادق طباطبایى اداره مى شد و اخبار مذاکره هاى مجلس شوراى ملى را منتشر مى کرد.
بعد از خلع محمد على میرزا از سلطنت روزنامه هاى گوناگون دیگرى به طور روزانه در ایران منتشر شد.
نخستین نشریه علمى که در ایران منتشر شد عنوان روزنامه علمیه دولت علیه ایران را داشت . بعد از این روزنامه ، نشریه هاى دیگرى مانند: گنجینه فنون ، فلاحت مظفرى (علمى )، مجمع الاخلاق (اخلاقى )، دعوت الحق (علمى )، مجمع بهار (ادبى ) و آفتاب (ادبى و علمى ) منتشر شد. نخستین روزنامه فکاهى که در ایران منتشر شد نامه طلوع نام داشت که در سال 1318 قمرى نخستین شماره آن پخش شد. مدیر این نشریه عبدالحمید خان متین السلطنه بود که بعدها نماینده مجلس شوراى ملى شد.
روزنامه و مجله هایى که در دوران مشروطیت به سبک فکاهى منتشر شدند نقش مهمى را در توسعه مطبوعات ایران ایفا کردند. مهمترین این نشریه ها بدین قرارند:
کشکول ، تنبیه ، حشرات الارض ، بهلول ، شیدا، شیخ چغندر و غیره .
نشریه صوراسرافیل که مقارن همین احوال منتشر مى شد از نظر مطالب فکاهى مقام اول را داشت . نویسنده متون چرند و پرند صور اسرافیل علامه میزا على اکبر خان قزوینى معروف به دخو دهخدا بود.
از روزنامه هایى که در خارج ایران منتشر مى شد و بسیارى از اوقات به علت آزادى خواهى مدیرانشان ، ورود آنها به داخل کشور ممنوع مى شد اختر به مدیرى آقا محمد طاهر تبریزى ، قانون به مدیرى پرنس میرزا ملکم خان ناظم الدوله و حبل المتین به مدیرى شیخ احمد روحى را مى توان نام برد.
در دوره مشروطیت بیدارى افکار عمومى بسرعت و شدت اوج گرفت و روزنامه ها نفوذ عظیمى در تجدید حیات اندیشه هاى مردم داشتند. روزنامه هاى مجلس ، صوراسرافیل و ایران نو در توسعه و تکامل افکار عمومى خدمتهاى ارزنده یى انجام دادند. شرافت و دیگر جراید نیز در بیدارى مردم اثر داشتند.
روزنامه هاى ثریا و پرورش که به قلم میرزا على محمد خان شیبانى کاشانى نگاشته مى شد نفوذ زیادى در افکار عمومى داشتند.
از روزنامه هاى ادبى : تربیت ، ادب و بهار از نشریه هاى طراز اول محسوب مى شدند. در میان روزنامه فقط سه نشریه اقیانوس ، آى ملاعمو و فکر مدافع علنى و روشن استبداد بودند.
پرفروشترین روزنامه هاى ایران در دوران مشروطیت روزنامه مجلس بود که مذاکره هاى مجلس شوراى ملى را منتشر مى ساخت و ده هزار نسخه چاپ مى شد.
در دوره دوم مشروطیت قطع روزنامه هاى روزانه بزرگتر شد، اما تیراژ آنها کاهش یافت . تعداد روزنامه هاى ایران در سال 1325 ه‍ق 84 بود و در سال 1328 ه‍ق این رقم به 36 و در سال بعد به 33 مورد تقلیل کرد.
روزنامه هاى مهم دوره احمد شاه عبارت بودند از: ایران نو، شرق ، برق ، رعد، استقلال ایران ، مجلس ، کوکب ایران ، ستاره ایران ، نوبهار ایران ، کاوه ، شفق تجدد، آزادستان ، روزنامه هایى که توسط زنان منتشر مى شد، عبارت بودند از: دانش و شکوفه ، زبان زنان و نامه بانوان .