مقدمه :
در طول تاریخ آموزش و پرورش، برنامهریزان مدرسهها و مربیان، در جستوجوی شاخصها یا استانداردهای مدرسه کیفی بودهاند.
به دیگر سخن، تاسیس و آمادهسازی مدرسههای موفق یا استاندارد، دغدغه همیشگی، همه نظامهای آموزشی بوده است. از این روست که تاکنون الگوها و تلاشهای گوناگونی برای نشاندادن مدرسه استاندارد عرضه شده است. در این مقاله، ابتدا در مقدمهای، ضرورت طراحی مدرسههای موفق، کیفی یا استاندارد مطرح خواهد شد. سپس الگویی از مدرسههای استاندارد و موفق ارائه شده و شاخصهای مهم موجود در زمینه این مدرسهها مورد بحث قرار خواهد گرفت. در پایان نیز، راهکارهایی در ابعاد گوناگون، با توجه به شرایط و کارکردهای آموزش و پرورش و مدرسههای کشورمان ارائه خواهد شد.
اگر بخواهیم در نظام آموزشی کشورمان، مصداقی از آموزش و پرورش بهینه، هدفدار و مطلوب را در حکم آموزشگاههای گواه نشان دهیم، با مشکل مواجه خواهیم شد. اگر کسی از متولیان تعلیم و تربیت کشور، اعم از صاحبنظران دانشگاهی و مجریان، بخواهد آن حرف و حدیثی را که از تکنولوژی آموزشی، راهبردهای یاددهی- یادگیری، نظام ارزشیابی هدفمند و بهینه، اجرای طراحی آموزشی و دیدگاههای متفاوت درباره روانشناسی یادگیری، برنامهریزی درسی و دهها مقوله دیگر در سمینارها، جلسات و نشستهای متعدد بیان میکنند، به عینه و در واقعیت عملی مدارس، نمایان سازند، واقعاً حرف زیادی برای گفتن نخواهند داشت. اگر یک مدیر علاقهمند، یک معلم دلسوز، یک پژوهشگر تعلیم و تربیت و در یک کلام، یک انسان فرهیخته یا حتی ولی یک دانشآموز، از دستاندرکاران تعلیم و تربیت کشور بخواهد آموزشگاه فاضله، استاندارد و آرمانی یا حتی مدرسهای را که در راه فاضلهشدن و حرکت به سوی آرمانگرایی در تعلیم و تربیت گام برداشته است، به او معرفی کنند، به طور قطع آنان برای تحقق این امر، با مشکل زیادی مواجه خواهند شد. با آن که در حال حاضر، برخی مدارس در بعضی زمینهها موفقیتهای برجستهای از خود نشان میدهند، ولی این موفقیتها موردی و در یک زمینه یا زمینههای خاص است، نه به صورت جامع و نظامگرا. مثلاً اگر مدرسهای در امور آموزشی به قبولی صددرصد نایل میشود، با کمال تاسف مشاهده میکنیم که در این قبولی مطلوب (البته از نظر کمی و بدون توجه به کیفیت دانش و مهارت قبول شدگان)، توجه به مسائل پرورشی و تقویت بعد معنوی و اخلاقی فراگیرندگان به فراموشی سپرده شده است، یا اگر در مدرسهای نظم و انضباط خاصی در امور اداری مشاهده میشود، خبری از آموزش با کیفیت نمیبینیم و حتی اکثریت قریب به اتفاق معلمان آن مدرسه از الگوهای جدید یادگیری بیخبرند. به عبارت دیگر، شاید هماکنون به ندرت بتوانیم یک آموزشگاه استاندارد و آرمانی در نظام آموزشی کشورمان معرفی کنیم که تمام مؤلفههای علوم تربیتی در آن به درستی رعایت شده باشد.
هماکنون در کشورهای توسعهیافته، علاوه بر پیشرفت عمومی اکثر مدرسهها، دانشگاههای علوم تربیتی یا تربیت معلم، مدارس وابستهای تاسیس میکنند که در آنها، دانش علوم تربیتی به مرحله عملیاتی نزدیک میشود و در واقع، بستر اجرایی روشنی برای دیدگاههای نظری پدید میآید. به عنوان مثال در حال حاضر، تمام دانشجویان رشتههای تربیت دبیری و مراکز تربیت معلم کشورمان در دوران تحصیل عالی خود، دست کم با دو مفهوم تفاوتهای فردی فراگیرندگان و تدوین متون آموزش برنامهای به صورت نظری آشنا میشوند، ولی در عمل و در کار درون کلاسی با دانشآموزان، چون الگوهای عملی این دو مقوله را، که از چهل سال پیش در کشورهای توسعهیافته پدید آمده و در سالهای اخیر گسترش پیدا کرده است، درکنار خود نمییابند، بهراحتی این مفاهیم را کنار میگذارند و آموزش به شیوههای سنتی را بهترین روش در کار یاددهی- یادگیری به شمار میآورند. بنابراین، مدارس استاندارد و حتی وابسته به دانشگاههای علوم تربیتی، الگویی تمامنما برای کسانی است که بخواهند مدرسه خود را به حد مطلوب ارتقا دهند.
در حال حاضر، علاوه بر دانشگاههای علوم تربیتی، در کشورهایی که از نظامهای آموزشی نظامگرا و هدفمند برخوردارند، وزارت آموزش و پرورش، ادارههای کل، مناطق و نواحی آموزش و پرورش نیز با استفاده از پتانسیلهای محلی موجود و براساس موقعیت و اقتضای منطقهای، مدارس استاندارد محلی ویژهای تاسیس میکنند و در آنها، لااقل برای رسیدن به هفت هدف زیر میکوشند:
* استانداردکردن تدریجی تعلیم و تربیت با تاکید بر مولفه بهبود بخشیدن به کیفیت آموزش و پرورش در مدارس؛
* ایجاد فرصت برای اجرا و اعمال انواع طراحیهای آموزشی و ارائه آنها به ارزشیابیهای متنوع؛
* ایجاد انگیزه برای فعالیتهای گروهی و افزایش روحیه تعاون و مشارکت در دانشآموزان، از طریق انعقاد هستههای مطالعاتی و انجمنهای علمی؛
* شناخت مدارهای توسعهیافته در آموزش و پرورش یک مجموعه (مانند منطقه، شهرستان یا حتی کشور) که ضریب تاثیر زیادی دارند؛
* تهیه جامعه آماری و ایجاد بستر اجرایی فعال برای بهینهسازی فراگیر سامانه تعلیم و تربیت؛
* ایجاد رقابت سالم بین آموزشگاهها از طریق ارائه الگوهای موفقیتآمیز؛
* کاهش فواصل موجود بین مدارس عادی و دیگر آموزشگاهها.
البته ممکن است برخی، وجود بعضی مدارس خاص غیرانتفاعی را، که به دانشگاه یا دانشگاههای ویژهای وابسته هستند، مصداقی برای این قبیل مدارس به شمار آورند و یا آن که بعضی مدارس تیزهوشان و آموزشگاههای نمونه موجود در کشور را نمونههایی از مدارس استاندارد تلقی کنند، ولی باید پذیرفت اگر چه امکان دارد این مدارس در زمینههای خاصی موفقیت کسب کرده و مطرح شده باشند، ولی نمیتوان آنها را استاندارد دانست.
حال، با توجه به هفت هدفی که ذکر شد، ابتدا یکی از الگوهایی را که در دهه اخیر برای تعریف مدرسه استاندارد ارائه شده است، معرفی خواهیم کرد. سپس به برخی راهکارهای عملیاتی یک مدرسه استاندارد بر اساس شرایط و کارکردهای آموزش و پرورش و مدرسه های ایران اشاره خواهیم داشت. البته بدیهی است که به رغم اعتقاد به جامعنگری و سامانهای دیدن یک مدرسه استاندارد، در این بخش، فرصت آن نخواهد بود که همه سازوکارهای اداری- سازمانی، از جمله ثبتنام، گزینش معلم و نیز تمام مسایل مرتبط با مدرسههای استاندارد و بازتابها و کشتار واکنشهای اجتماعی و محیطی تاسیس و راهاندازی این مدرسهها و چگونگی اداره آنها را تبیین کنیم.
معرفی یک الگو برای شناخت مدرسه استاندارد
الگویی که در این جا معرفی میشود، توسط «لاوری» پیشنهاد شده است.
پیش از معرفی الگو، لازم است تعریفی از شاخص و استاندارد ارائه شود.
شاخص: عبارت است از نمودی از عمل یا کارکرد. فرد یا سازمان؛ مانند شاخص رفتار سالم.
استاندارد: عبارت است از مجموعهای از معیارهای مورد توافق و عینی که براساس آن میتوان درباره شاخصها داوری کرد. مانند استاندارد قضاوت درباره پیشرفت تحصیلی دانشآموز.
الگوی لاوری
الگویی که «لاوری» برای مدرسه استاندارد ارائه داده، دارای یازده عنصر است و برای هر یک از عناصر، شاخصهایی هم در نظر گرفته است. مدیر و دیگر کارکنان میتوانند براساس عناصر و شاخصهای ارائه شده، مدرسه را از نظر استانداردبودن ارزشیابی کنند. ارزشیابان برون مدرسهای هم میتوانند از الگوی معرفی شده، به منظور داوری درباره مدرسه استفاده کنند. دریک نگاه کلی، الگوی پیشنهاد لاوری برای مدرسه استاندارد، یازده بخش دارد:
اطلاعات: منظور از اطلاعات، اطلاعاتی است که مدرسه و نوع خدماتی را که ارائه میدهد، معرفی میکند.
* دانشآموزان و والدین با تاریخچه، ساختار و اهداف کلی مدرسه آشنا هستند.
* اطلاعات بنا به درخواست و نیاز اشخاص ارائه میشود.
* ارتباط و تماس منظمی با دانشآموزان و والدین، خواه کلامی، خواه نوشتاری، وجود دارد.
* سازوکاری برای معرفی نماکار مدرسه وجود دارد.
* همه کارکنان از روشها و ساختارهای مناسب و شیوه رفتار و طرحهای عملی بهبود مدرسه آگاهاند.
* اطلاعات، به زبان روشن و مناسب عرضه میشود.
* اطلاعات به شیوههای گوناگون عرضه میشود.
* اطلاعات برای اثربخشی بیشتر مورد سنجش قرار میگیرد.
اعتبار: دراین جا، منظور از اعتبار، عرضه خدمات مورد توافق در زمان مقرر است.
* یک مجموعه روش منظم برای تضمین ثبات در ارائه خدمات وجود دارد. مانند سنجش و گزارشدهی، بهداشت و ایمنی، شیوه رفتار و...
* توافق صریح و مکتوب بین والدین، دانشآموزان و مدرسه وجود دارد.
* پایش یا بازبینی درونی و بیرونی و ارزشیابی از خدمات وجود دارد.
* اولیای مدرسه میکوشند از طریق برقراری رابطه با سایر مدارس یا موسسات آموزشی، بر کیفیت خدمات بیفزایند.
* روش خاصی برای ارائه شکایات در نظر گرفته شده است.
* میزان رضایت دانشآموزان و والدین و دیگران به طور منظم مورد توجه قرار میگیرد.
* رهنمودهایی برای پاسخدهی به سئوالات و بررسی پیشنهادها وجود دارد.
قابلیت و صحت: منظور از قابلیت و صحت، دانش و توانایی و مهارت کارکنان مدرسه برای ارائه خدمات مناسب است.
* کارکنان به طور منظم برای تعیین نیازهای آموزش و پرورش ارزشیابی میشوند.
* مدیر، عملکرد کارکنان را با استفاده از نمونههایی معرف از عملکردهای آنان، مورد پایش قرار میدهد.
* والدین، دانشآموزان و سایرین، کارکنان را به منظور عرضه خدمات مناسب ارزشیابی میکنند.
* اهداف کلی و روشهای عملکرد مدرسه به کارکنان معرفی میگردد.
* کارکنان نسخههایی از اسناد مربوط به شیوه عمل مناسب را دریافت میدارند.
* همه کارکنان فرصت یادگیری به دست میآورند.
* یک ناظر متخصص (معلم راهنما، راهنمای تعلیماتی، متخصص موضوع و روش و...) کارکنان را هدایت میکند.
دستیابی اثربخش: منظور از دستیابی اثربخش، دستیابی کاربران (یادگیرندگان) یا والدین و دانشآموزان به اطلاعات یا پاسخسئوالها یا درخواستهای مورد نیاز است.
* مدرسه نظام دریافت پیشنهاد و انتقاد دارد.
* مدرسه دارای «راهنمایی» است که نوع خدمات، نحوه پایش و ارزشیابی آن را توصیف میکند.
* همه کارکنان مدرسه، بهمنظور استقبال از پیشنهادها و انتقادهای کاربران، دارای نگاه مثبت و رفتار ترغیبیاند.
* بهطور مؤکد، از دادن صفات خاص به کاربران مشکلدار جلوگیری میشود.
* در مدرسه حتی با یک یادداشت کوتاه کاربران، امکان برگزاری یک نشست حضوری وجود دارد.
* در مدرسه مکان خاصی برای مصاحبه محرمانه وجود دارد.
* متناسب با عملکرد مدرسه، نشانیها و شمارههای تلفن، در دفتر موجود است.
* از ارتباط تلفنی والدین، دانشآموزان و دیگران استقبال میشود.
جبران اثربخش: جبران اثربخش بر این نکته تأکید دارد که اگر خطایی رخ دهد یا اولیای مدرسه خدمات ناقصی از کاربر دریافت دارند، امکان جبران خطا و کاستی وجود دارد.
* مدرسه دارای نظام دریافت شکایات است.
* مدرسه راهنمای خاص ارائه خدمات، پایش و بازبینی نحوه ارائه خدمات و شیوه ارزشیابی آن را دارد.
* کاربران به بیان مسائل یا دشواریهای خاصی که با کارکنان دارند، تشویق میشوند.
* بین مدرسه و والدین درباره نوع خدمات و کیفیت آنها توافق وجود دارد.
مسائل ملموس: منظور از مسائل یا امور ملموس، نمود عینی یا فیزیکی خدمات است.
* تعریف فضای مورد استفاده برای ارائه آموزش و انجام دادن فعالیتهای تکمیلی یادگیری، با مقاصد متناسب است.