نگاهی به اوقات فراغت
شمارش معکوس 90 روز تعطیلات تابستان آغاز شده است. هر ساله با نزدیک شدن به ایام فراغت دانش‌آموزان از تحصیل، دستگاه‌های مختلف برنامه‌های خود را تحت عنوان «غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان» اعلام می‌کنند. وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، بسیج و... هر ساله آمار و برنامه‌هایی برای اوقات فراغت گزارش می‌کنند که غالب آنها را تلاش‌های هنری، نقاشی، خوشنویسی، تذهیب، معرق،کلاس‌های ورزشی و اردو تشکیل می‌دهد. به عبارتی هنر و ورزش همان درس بحث‌‌انگیزی که در طول سال تحصیلی مورد بی‌مهری و بی‌توجهی‌اند، پس چگونه می‌توان در ترم تابستان باعث شکوفایی خلاقیت دانش‌آموزان شد و در سال تحصیلی تنها به ارائه دروس از پیش تعیین شده فکر کرد؟ چه طور می‌توان در تابستان کودکان را به کتابخانه دعوت کرد ولی در کتابخانه مدارس و کلاس درس تلاشی به این منظور انجام نداد.
بعضی «اوقات فراغت» را نتیجه انتخاب آزاد و به دور از اجبار تعریف می‌کنند؛ بعضی آنرا یک فعالیت می‌دانند، برخی دیگر این اوقات را زمانی می‌دانند که فرد به «تفریح» بپردازد و…. به هر حال می‌توانیم بگوییم اوقات فراغت زمانی است که فرد به دور از هر گونه اجبار، در اختیار خود بوده و آزادانه می‌تواند به کار دلخواه خویش بپردازد.
«اوقات فراغت» را می‌توانیم به انواع گوناگون تقسیم کنیم. این کار با توجه به شرایط افراد از قبیل جنس، سن، شغل، توانایی مالی و… صورت می‌گیرد.
روانشناسان معتقدند اگر فردی به کار دلخواه خود بپردازد، خستگی و ملالت برایش معنا نخواهد داشت. در این صورت می‌توانیم نتیجه‌گیری کنیم که کارهایی که افراد در زمان فراغت خود انجام می‌دهند نوعی استراحت جسمی و روحی برای آنها به حساب می‌آید.
پس «اوقات فراغت» مفهومی است که با وقت و زمان آن هم «وقت آزاد» ارتباط دارد و افراد معمولاً این اوقات را با ورزش و تفریح، کتاب و مطالعه، قدم زدن، مسافرت و سایر سرگرمیها می‌گذرانند.
امروزه در دنیایی متغیر و متحول زندگی می‌کنیم که هر روز در زمینه‌های مختلف اعم از علمی، هنری، سیاسی و اقتصادی اتفاقات تازه‌ای روی می‌دهد. امروز کتاب و مطالعه، کار افراد بخصوصی نیست. هر کسی با هر شغل و مقامی، نیاز دارد که به طور مرتب و منظم مقداری از وقت خود را به خواندن مطلب مورد نیاز و علاقه‌اش اختصاص دهد، چه این مطالب در روزنامه‌ها و مجلات باشند، چه در کتابهای علمی و فنی، چه در کتابهای قصه و داستان و چه در نامه‌ها و پرونده‌های اداری.
کارشناسان مسائل تربیتی در این باره معتقدند در صورتی که برای پرکردن اوقات فراغت برنامه‌ریزی نشود این ایام می‌تواند در شکوفایی استعدادها نقش مهمی داشته باشد و همچنین اگر نظارت کاملی بر روی دانش‌آموزان صورت نگیرد، این ایام می‌تواند به عنوان یک تهدید جدی تلقی شود همان طور که بسیاری از مشکلات و ناهنجاری‌ها از سوی برخی دانش‌آموزان در ایام تعطیل صورت می‌گیرد، و این نشاندهنده اهمیت ویژه این دوران است که توجه و برنامه‌ریزی خاصی را می‌طلبد. اما در حال حاضر به رغم وجود متولی اوقات فراغت جوانان، از بین 5/14 میلیون دانش‌آموز کشور تنها ده درصد تحت پوشش برنامه‌های اوقات فراغت بوده و مابقی رها هستند. آمار نشان می‌دهد از حدود یک میلیون و 26 هزار نفر دانش‌آموزی که در تهران وجود دارد اگر شش ساعت در روز فراغت داشته باشند، حدود 295 میلیون نفر اوقاتی دارند که می‌توان برای آن برنامه‌ریزی کرد این در حالی است که حداقل 20 تا 30 هزار نفر پسر 11 تا 21 ساله ساعت بیکاری را در مراکز گیم نت می‌گذرانند و به طور متوسط سالانه 20 میلیارد ساعت اوقات فراغت دانش‌آموزان کشور هدر می‌رود.
دکتر علی سعیدی کارشناس برنامه‌ریزی و رفاه با اشاره به اوقات فراغت در سال‌های اخیر می‌گوید: در سال‌های اخیر اوقات فراغت، تفریح محسوب شده است، در صورتی که هم فرصت است و هم تهدید. در گذشته به هر نحوی تلاش می‌کردیم تعطیلات سپری شود. در صورتی که اوقات فراغت در تمام سال وجود دارد و متأسفانه سازمان‌های دولتی فعالیت‌هایشان را معطوف به پر کردن این اوقات می‌کنند. مکان فراغت محل‌های تفریح نیست و اتفاقاً می‌بینیم که بیش‌تر اوقات فراغت در خانه می‌گذرد و کمتر می‌توان رفتار افراد را در خانه کنترل کرد، انواع بازی‌های الکترونیکی بچه‌ها را منزوی کرده و حتی شاهدیم که در کشورهای غربی در مورد چاقی ناشی از این بازی‌ها هشدار می‌دهند.به گفته این کارشناس دولت‌های رفاهی دنیا در دهه‌های اخیر سعی در کاهش وظایف دیگر و تاکید بر پرداختن به مسائل کودکان دارند و به طور اخص در زمینه اوقات فراغت و مسائل فرهنگی که با رفتار مردم سروکار دارد وظایفشان را گسترده کرده‌اند، ایشان عقیده دارند که پدر و مادران تحصیل کرده می توانند در این مهم تاثیر بسزایی داشته باشند. برای غنی سازی اوقات فراغت باید ظرفیت و امکانات موجود تمام دستگاه ها مورد استفاده قرار گیرد و این امکانات نباید در انحصار تعداد محدودی قرار گیرد. وی تصریح کرد: اوقات فراغت زمینه ساز هویت اسلامی، فرهنگی و دینی جوانان است و باید مفهوم اوقات فراغت تغییر کند و تنها برای پرکردن وقت به آن نگریسته نشود.
فخریان با اشاره به این که نباید تفکرات دولتی در برنامه ریزی اوقات فراغت حاکم شود بلکه باید نهادهای غیردولتی و خانواده ها برای فعال سازی و غنی سازی اوقات فراغت وارد میدان شوند، گفت: شیوه های فراغت فردی غیر فعال باید به فراغت جمعی فعال تبدیل شود.
وی گفت: نگاه ما به اوقات فراغت با نگاه کشورهای غربی متفاوت است. کشورهای غربی و صنعتی نگاهی مادی دارند و برای اوقات فراغت دانش آموزان و جوانان خود سرگرمی و وسایل برطرف کردن خستگی را فراهم می کنند. اما نگاه ما نگاهی اسلامی همراه با آموزش و پویایی در فعالیت ها است، نگاهی با حاکمیت و تفکر اسلامی است. ملاک عمل ما در تبیین برنامه های اوقات فراغت مثلث طلایی تهذیب، تحصیل و ورزش است که مقام معظم رهبری در دیدار اردیبهشت ماه با دانش آموزان عضو انجمن اسلامی مدارس بر آن تأکید داشتند.
فخریان افزود: اعتقاد ما بر این است که اوقات فراغت دارای بایدها و نبایدهایی است. اوقات فراغت باید زمینه ساز و شکل دهنده هویت اجتماعی- فرهنگی و دینی جوانان باشد، درک و مفهوم اوقات فراغت باید در نگاه ما تغییر کند و صرف پرکردن و رفع خستگی و سرگرمی نباشد، بلکه با نگاهی اسلامی دیده شود، باید فرصتی برای دریافت تجربه ها باشد زیرا در مقطع دانش آموزی، دانش آموزان آموزش می بینند اما تجربه کسب نمی کنند، تجربیات آینده ساز و مفید است، در بحث اوقات فراغت باید از ظرفیت ها و امکانات موجود تمامی دستگاه ها برای برنامه ریزی و استفاده بهره ببریم و در انحصار تعداد محدودی از افراد نباشد. همچنین نباید تفکرات دولتی حاکم بر برنامه ریزی اوقات فراغت باشد بلکه سیاستگذاری و برنامه ریزی باید به گونه ای باشد که نهادهای غیردولتی و خانواده ها به صورت مستقیم وارد عمل شوند و برای برنامه ریزی و احساس مسئولیت در این زمینه ترغیب شوند. وی در پایان تاکید کرد: کارکردهایی را که اوقات فراغت باید داشته باشد آرامش نسبی است که برای افراد فراهم می کند، رشد شخصیتی دانش آموزان و تعاملات اجتماعی را شکل می دهد، موجب کسب معلومات به روز و خلاقیت های فردی و اجتماعی و کسب تجربیات مفید می شود و مهمتر اینکه شیوه های فراغت فردی غیرفعال را به فراغت جمعی فعال تبدیل می کند.
تحقیقات پیرامون میزان تحصیلات و اوقات فراغت
تحقیقات نشان داده است افرادی که اوقات فراغت مفید و مطلوبی دارند از لحاظ اقتصادی بازده مطلوبتری دارند و همچنین این افراد عمر بیش‌تری می‌کنند. اما چگونگی گذراندن اوقات فراغت بر ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی فرد تاثیرگذار است. به نحوی که گذراندن اوقات فراغت مطلوب منجر به افزایش سطح شعور، آگاهی و تبادل افکار می‌شود. علاوه بر آن چنانچه افراد اوقات فراغت مفید و مطلوبی داشته باشند، نگاه و بینش سیاسی آنان نیز تقویت می‌شود.دکتر سعید معیدفر، استاد دانشگاه تهران در این باره می‌گوید: علی رغم اینکه میزان تحصیلات و سواد در کشور ما به سرعت در حال افزایش است و انتظار می‌رود که سهم رسانه‌های مکتوب بیش‌تر شود، اما هنوز در سبد کالای مصرف فرهنگی خانوارها رسانه مکتوب نقش مهمی ندارد.این جامعه‌شناس گرایش مردم به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری را بسیار بالا دانسته و ادامه می‌دهد، مطالعات نشان داده که بیش از 50% اوقات فراغت افراد صرف رسانه‌های صوتی و تصویری و کمتر از 20% مصرف رسانه‌های مکتوب می‌شوداما این استاد دانشگاه گذراندن اوقات فراغت در پای رسانه‌های صوتی و تصویری را مانع خلاقیت و نوزایش روحی و روانی افراد دانسته و می‌افزاید: فرد در برابر این رسانه بیش‌تر دارای نقش انفعالی است در حالی که در سایر امکانات فراغتی مانند گردش و تفریح فرد قادر به برقراری یک رابطه فعال با دیگران است.
اهمیت تحصیلات و اوقات فراغت
کباری کارشناس امور اجتماعی دانشگاه شهیدبهشتی با تاکید بر ضرورت برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت جوانان و نقش موثر آن در پیشگیری از بسیاری آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری‌های نوجوانان و جوانان معتقد است که اکثر برنامه‌های ارائه شده به این منظور در سال‌های گذشته دارای بار مالی برای خانواده‌ها بوده و آن گونه که باید مورد استقبال و بهره‌برداری جوانان قرار نگرفته ست و این نشان می‌دهد که مسئولان باید با تعمق بیش‌تری به مقوله اوقات فراغت جوانان نگریسته و برنامه‌هایی را در نظر گیرند که به جذب بیش‌تر جوانان منجر شده تا مانع بروز عوارض اجتماعی ناشی از بی‌توجهی به این مقوله شود ضمن اینکه این مسئله گویای این امر است که میزان تحصیلات افراد خانواده می تواند در چگونگی گذراندن اوقات فراغت تاثیر بسیار زیادی داشته باشد چرا که دراینصورت فرد رشد کرده در محیط فرهنگی می تواند اوقات فراغت خود را با توجه به محیط رشد بهتر انتخاب نموده و بازده مطلوبتری از اوقات فراغت خویش بدست آورد.
نقش کلیدی آموزش و پرورش
بسیاری از کارشناسان معتقدند در حالی که در آموزش و پرورش امکانات کم نیست اما برنامه‌ای مناسب برای پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان تهیه نشده است.
فاطمه کباری، در همین زمینه به ترکیب جمعیت جوان کشور و فعالیت مستقیم حدود نیمی از جمعیت جوان کشور در محیط‌های آموزشی و همچنین درگیر بودن غیرمستقیم نیم دیگر جمعیت در این امر اشاره کرده و می‌گوید: می‌توان اذعان کرد که گردش امور در کشور ما با آهنگ‌بخشی آموزشی تنظیم می‌شود، چنان که با فرارسیدن تابستان و خاموش شدن موتور نظام آموزشی، فعالیت دستگاه آموزش و پرورش رسمی کشور در عمل به پایان می‌رسد و اقدامات جنبی از قبیل تدارک کارنامه تحصیلی، تجهیز فضای آموزشی، تشکیل کلاس‌های تابستانی، تقویتی و جبرانی و برپا داشتن اردوها و برخی کلاس‌های هنری، ورزشی و فرهنگی در بعضی از مدارس و دانشگاه‌ها جایگزین آن می‌شود. به این ترتیب مدارس و دانشگاه‌های کشور به حالت نیمه تعطیل در می‌آید و در نتیجه 16 میلیون جوان به رغم افزایش اوقات فراغت خود با مشکل کمبود امکانات و بی‌برنامگی مواجه می‌شوند. در حالی که آموزش و پرورش با توجه به تاثیر زیادی که بر روی جوانان و نوجوانان دارد می‌تواند نقش موثری در غنی‌سازی اوقات فراغت داشته باشد.
علی سعیدی نیز با اشاره به جمعیت جوان ایران می‌گوید: آموزش و پرورش مهم‌ترین سازمان دولتی است که باید به این موضوع بپردازد. در دوره جدید دانش‌آموزان می‌توانند زمان و مکان را دستکاری کنند و حتی با یک موبایل در کلاس وقت فراغت داشته باشند. این اوقات فراغت فقط به تابستان محدود نمی‌شود پس آموزش و پرورش نقش کلیدی دارد و نه تنها خرج بودجه که با توجه به افت تحصیلی ناشی از تلف شدن این اوقات می‌تواند با تحقیق، در کنار سایر وظایف، به اوقات فراغت به مثابه شکل‌دهنده سبک‌های زندگی و رفتار بپردازد.
کتاب و مطالعه بهترین وسیله گذراندن اوقات فراغت
مطالعه در ایران هنوز به عنوان یک موضوع جدی تلقی نمی‌شود و هنوز بسیاری از افراد نیاز به آن را احساس نکرده‌اند. حتی دانش‌آموزان، دانشجویان که مطالعه جزو زندگی آنان است، غالباً هنگامی به سراغ کتاب و مطالعه می‌روند که مجبور باشند، تنها آن مقدار مطالعه می‌کنند که نیازهای آنی و فوری آنها بر طرف شود. زیرا نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه ما طوری است که فرد بدون اینکه مطالعه کند و اطلاعات و آگاهی‌هایش افزایش یابد، به منافع مورد نیازش می‌رسد.
اهداف و انگیزه‌های مطالعه در هر جامعه‌ای را می‌توان در گرو عادت، وظیفه، گذراندن اوقات فراغت، آگاهی از مسائل جاری، ارضای میل شخصی، نیازهای زندگی روزمره، افزایش میزان علایق و سرگرمیها، ارضای نیازهای اجتماعی و شخصی، ارضای علایق ذوقی و حرفه‌ای، وسعت بخشیدن به رشد عمومی از جمله ارتقای سطح فرهنگی، ارضای نیازهای فکری، ارضای نیازهای اجتماعی و شهری به عنوان یک شهروند و ارضای نیازهای روحی و معنوی دانست.
از این میان «اوقات فراغت» دارای استفاده‌های مثبت فراوانی است که اگر به خوبی سپری شود، می‌تواند به رشد و شکوفایی فکری و فرهنگی افراد کمک‌های فراوانی کند. یکی از انواع گذراندن اوقات فراغت «کتاب و کتابخوانی » است که در کشور ما برای آن برنامه‌ریزی و سیاستگذاری اصولی صورت نمی‌گیرد، از این رو به چگونه گذراندن آن هم کمتر توجه می‌شود.