تشویق و تنبیه در کلاس درس
از آن جایی که انسان موجودی است که همیشه خواسته مورد تشویق دیگران قرار گیرد و از تنبیه متنفر بوده و از طرفی خداوند متعال بر خود «تبارک اله احسن الخالقین»گفته لذا رویکرد نظام آموزش و پرورش با دید گاه نوین و بر پایه اصول روانشناسی تثبیت تشویق و حذف تنبیه علی الخصوص تنبیه به شکل بدنی است . اسکنیر معتقد است که در انسانها یک استعداد ارثی وجود دارد که طبق آن افراد نسبت به کسانی که با آنها رفتار محبت آمیز دارند (تقویت کننده هستند)با محبت رفتار می کنند و نسبت به کسانی با آنها رفتار خصمانه دارند (تنبیه کننده هستند)با پرخاشگری رفتارمی کنند .
از چهره های معروف یونان می توان افلاطون را نام برد. افلاطون بر آن است که تربیت باید از دوران کودکی آغاز گردد زیرا در این دوره کودک چه از نظر جسمانی و چه از نظر روانی آماده پذیرش است . افلاطون تنبیه را وسیله ای برای بیدار کردن و تربیت می داند نه انتقام جویی . از نظریه پردازان قرن هیجدهم روسو را می توان نام برد. افکار روسو نسبت به زمان خود خیلی پیشرفته است و کاملاً تازگی دارد او کودک به معنی فرد را مرکز تمام تو جهات آموزش و پرورش قرار داد رو سو بر فعالیت کودک نادرستی روشهای تنبیهی را که تا آن زمان در کار بود نشان داد. فلسفه تربیتی کانت خود رهبر ی است . به نظر او پاداش از کودک موجودی تابع می سازند در حالیکه بتوان کودک را به تفکر شخصی رهبری کرد. شهیدثانی با طراح محتا طانه ای این قانون را مطرح می کند می گوید : معلم بنا به اظهار محبت به شاگردان و التفات و احترام به آنها تبعیضی را معمول دارد. اگر شاگردان در سن فضایل، دریافت و سایر مزایا با هم برابر و مساوی بودند محبت و التفات خود را عادلانه میان آنها توزیع نماید. در خصوص تنبیه نیز نظرات مختلف بیان شده است
قرنها این باور وجود داشته است که تنبیه شیوه مؤثری برای کنترل رفتاراست اما باید توجه داشت که تنبیه چند عیب مهم دارد: نخست این که آثار آن مثل نتایج پاداش قابل پیش بینی نیست پاداش می گوید آن چه را که انجام داده ای تکرار کن، تنبیه می گوید :از آن دست بکشی. اما نمیگوید به جای آن چه کار کن در نتیجه رفتار نا مطلوبتری ممکن است جایگزین رفتار تنبیه شده بشود سوم اینکه عوارض جانبی تنبیه ممکن است نامطلوب باشد . به طور کلی اسلام تنبیه (تنبیه بدنی) را جهت تربیت کودکان روشی مناسب نمی داند که معتقد است کودک و نوجوان بدین روش خو گرفته و کاربرد تنبیه بدین گونه در آنان اثرات نامطلوبی به جای می گذارد. معروفترین قانونی که اسلام معلمان ومر بیان را بدان دعوت نموده است تا در جهت تعلیم و تربیت بهره برداری کند قانون تشویق است زیرا انسان موجودی است که بر مبنای فطرت خدادادیش حب ذات دارد به خودش محبت می ورزد همچنین از آنان اموری که اورامحبوب جامعه و افراد می کند خشنود می شود.
دیدگاه امام خمینی (ره) درباره تشویق کودکان و تعلیم و تربیت دیدگاهی وسیع ، عمیق و دقیق داشته اند و در زمینه های تخصصی تعلیم و تربیت چنان دیدگاه و عملکردی ازخود نشان داده اند که گویی در این رشته تحصیل کرده اند ؛ مثلاً درباره تشویق کودکان ، کارشناسانه به جزییات نقاشی کودکی توجه نشان می دادند . به این مورد توجه کنید :روزی یکی از بچه های اقوام امام ، پیش ایشان می رود و نقاشی قشنگی را به امام نشان می دهد . امام به نقاشی او خوب نگاه می کنند و از او می پرسند : " این نقاشی را خودت کشیده ای ؟ "
بچه جواب می دهد : " نه ، نقاشی را کس دیگری کشیده ، من فقط آن را رنگ زده ام امام
از صداقت بچه خیلی خوششان می آید ، به او می گویند . " بارک الله ، خیلی قشنگ رنگ آمیزی کرده ای ... " و یک جعبه مداد رنگی به بچه جایزه می دهند . تنبیه بدنى آخرین مرحله است که در صورت عدم موفقیت در مراحل قبل، با وجود شرایط خاصى از آن استفاده مى شود. شیوه هاى تنبیهى به طور کلى و تنبیه بدنى به طور خاص، محل اختلاف صاحب نظران است. برخى مثل سعدى و مولوى طرفدار تنبیه بدنى بوده، استفاده از آن را تجویز مى کنند. برخى دیگر چون غزالى، بوعلى و ابن خلدون، مربى را از تنبیه بدنى بیش از سه بار یا در مواقع خشم بازداشته اند. در میان روان شناسان نیز برخى همچون رین و هولز با وجود شرایط خاصى استفاده از تنبیه را در امر تغییر رفتار مفید مى دانند. با وجود این اغلب روان شناسان مخالف استفاده از تنبیه براى یادگیرى یا تغییر رفتار هستند.
اسکینر با جدیت بیشترى، استفاده از تنبیه را به طور کلى خطرناک و نامطلوب و بى تأثیر مى شمارد و دلایل چندى را براى مدعاى خود ذکر مى کند:
- تنبیه آثار جانبى نامطلوبى به بار مى آورد; مانند ترسِ تعمیم یافته.
- تنبیه به ارگانیسم نشان مى دهد، چه کار نکند نه این که چه کار بکند.
- تنبیه صدمه زدن به دیگران را توجیه مى کند.
- متربى اگر در موقعیت مشابه قرار گیرد و تنبیهى نباشد، ممکن است وادار به انجام همان کار شود.
- نسبت به عامل تنبیه کننده و دیگران پرخاشگرى ایجاد مى کند.
- تنبیه اغلب یک پاسخ نامطلوب را جانشین پاسخ نامطلوب دیگر مى سازد; مانند گریه به جاى بى انضباطى.
شیوه اجرا
استفاده از تقویت کننده های مختلف به صورت مثبت در افزایش رفتار دانش آموزان و همکاران و اولیاء بسیار مؤثر است.
از جمله روش های اجرایی که در بحث تقویت کننده های مثبت مد نظر است ،عبارتند از:
- جوایز و تشویقات باید تعریف شده باشند یعنی اینکه جوایزی که مد نظر قرار می گیرند بایستی تعریف شده و با هدف باشد تا دانش آموز بداند تا چه اندازه اگر تلاش بکند بدان پاداش ها خواهد رسید.
- دومین روش و شیوه در ارائه پاداش ها و تشویقات در معرض دید بودن پاداش ها است چرا که اگر دانش آموزی پاداشی را که دریافت خواهد کرد.به عینیت و در ظاهر ببیند و با خیال راحت و با اطمینان بیشتری به فعالیت می پردازد
- مشوق ها طوری طراحی شده اند که تمامی عوامل مدرسه (معلمان – اولیاء – دانش آموزان)را به نوعی با خود درگیر می نماید و در ارائه آن نقش مهمی دارند .
- تشویق بایستی در تعریف به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم به علوم پایه و مهارت خلاقیت ارزش بیشتری داده و آنها را تقویت نماید .
- همچنین تشویقات طوری طراحی و به کار گرفته شده اند که بتواند در بین دانش آموزان ایجاد رقابت سالم نمایند و در جهت رسیدن به آنها خیزشی هماهنگ و برانگیختگی قوی ایجاد شود و از ارزش اجرایی بسیار بالایی برخوردار باشد .
- از همه مهمتر در بحث تشویق ،تشویقها طوری طراحی شده اند که فقط نبایستی به دانش آموزان ممتاز توجه کرد بلکه به دانش آموزان متوسط به پایین وضعیف نیز توجه بیشتر ی نمود چرا که این گروه بیشتر از گروه اول نیاز به تشویق و ترغیب دارند و چنان چه اگر کوچکترین حرکت و پیشرفت آنها مورد توجه و تشویق قرار گیرد و احساس کنند به آنها نیز توجه شده و پیشرفت آنها در نظر تعلیم دهنده بسیار با ارزش است اغلب تا حد دانش آموزان متوسط به بالا و ممتاز نیز حرکت می نمایند لذا در این شیوه مدیریتی به دانش آموزان ضعیف و متوسط به اندازه دانش آموزان متوسط به بالا و ممتاز به صورت یکسان توجه می شوند و جوایزی که در نظر قرار می گیرد از نظر ارزش و قیمت با توجه به تعاریفی که از جوایز خواهد آمد با هم برابر ند. تشویق درست و به جا عامل موثر و سازنده در تربیت افراد است که می تواند انگیزه کافی و لازم را ایجاد نماید تا بتواند به توانایی ها و ارزش های خود پی ببرد و موجبات رشد عقلی و تربیتی آنان را فراهم آورد و باعث تقویت رفتار های مطلوب گردد. و مواردی در شورای مدرسه به بحث وبررسی رسید که تشویقات با انگیزه ها و تمایلات کودک و نوجوانان مطابقت داشته باشد واصول زیر رعایت شود:
- در تشویق لازم است اصل عمل کودک مورد تشویق قرار گیرد .
- تشویق در میان همسالان و دوستان بهتر از تشویق در تنهایی است .
- تشویق به اندازه و باید به موقع انجام گیرد .
- تشویق متناسب با میزان فعالیت و انتظار کودک باشد .
- تشویق گاه گاه انجام شود موثرتر است .
- تشویق بهتر است بلافاصله بعد از انجام کار صورت گیرد .
- شکل و چگونگی تشویق در افراد مختلف فرق می کند که باید مورد توجه قرار گیرد
- تشویق و پاداش غیر منتظره موثرتر است .
- شخصیت تشویق کننده نزد تشویق شونده محترم و با ارزش باشد.
رعایت نکات زیر بر تأثیر تشویق مى افزاید:
- تشویق وسیله اى براى برانگیختن و تقویت است و نباید خودش به صورت هدف درآید و تمام ذهن و فکر متربى را به خود مشغول کند. تناوب در تشویق، بالا بردن آن از سطح فیزیکى به اجتماعى و معنوى، و مستحق تشویق بودن (حالت رشوه نداشتن) تا حدى اشکال پیش گفته را برطرف مى کند.