فضا در هنر معماری
بررسی و شناخت پدیده های فیزیکی و روابط بین آنها بدون توجه به مفاهیم و درک شهودی از فضا چندان مأنوس به نظر نمی رسد. مفهوم درک فضا نیز مانند سایر کمیت های فیزیکی روندی پویا دارد و در طول تاریخ دستخوش تغیرات زایدی شده است. بویژه بعد از نسبیت مفاهیم فضا و درک بشر از آن دچار تغیر ، زیادی شده است. البته در اینجا نمی خواهیم مسئله فضا را مورد بررسی قرار دهیم تنها هدفمان اینست که زمینه آشنائی با نگرش فلسفی و علمی نسبت به فضا فراهم گردد تا بعد از بیان نسبیت فضا معرفی گیرد. همچنین این مطالب قبل از قوانین نیوتن آورده شده است تا زمینه مطرح شدن دیدگاه منطقی نیوتن نسبت به فضا مطلق فراهم گردد.
همسازی فضا و سازه در دوره هخامنشی ، همزیستی معماری
بنای معماری محصول مشارکت عناصر عمدهﺍی چون فضا و سازه است که تحت تأثیر عناصر فرهنگی، اجتماعی، علوم فنی و ایستائی اقلیمی و جغرافیائی و طبیعی و مبانی اقتصادی شکل میگیرند.
ارتباط نزدیک و گریز ناپذیر دو عنصر یاد شده بر آن داشت تا از زاویه ترکیب این دو به معماری بنگریم . در این نوشتار سعی بر این است که روشی برای مطالعه ترکیبی دو مقوله فضا و سازه ارائه شود و سپس این دو روش برای معماری دوره هخامنشی مورد استفاده قرار گیرد.
تعاریف و مبانی نظری موضوع شامل:
تعریف همسازی ، فضای معماری ، سازه
معیارهای برقراری همسازی
روش برقراری سازگاری بین فضا وسازه
همسازی در این نوشتار مطابق آنچه در فرهنگ لغت استفاده شده است به معنای هم آهنگی و توافق است. اگر دو چیز به نحوی با هم عجین شوند که تقدم و تأخرشان را نتوان تشخیص داد. در اینصورت بین آنها همسازی و همنوائی برقرار میگردد. مناسبت بین فضا و سازعژه هنگامی برقرار میشود که ایجابات فضائی و ایجابات سازهﺍی با یکدیگر به تفاهم برسند . بدین معنا که سازه بر اساس ایجابات خویش بتواند نوعی از فضا را به اقتضای فرهنگش بوجود آورد و فضا نیز بر پایه ایجابات خود با استخدام سیستم سازهﺍی ممکن تحقق عینی پیدا کند. به بیان خلاصه تر، طراحی فضا عین استخدام سیستم سازهﺍی مربوط باشد.در معماری دوران حکومتی دوران هخامنشیان تأمین انواع فضاهای مورد نیاز بر اساس سیستم سازهﺍی ممکن صورت میگیرد. ایجاد فضاهائی که دارای ابعاد مختلف در طیف خود تا کلان و ارزشها و کارکردهای مختلف هستند. با استفاده از سیستم های سازهﺍی به ارث رسیده از گذشته گاه گزینش شده و آگاهانه و بویژه خلاق محقق میگردد.
منطق ایستائی یک سازه ترکیبی از سنگ و چوب وخشت خام را تطابق رفتار این مصالح و نقش آنها در عنصر سازهﺍی و تناسب میزان مصالح با ابعاد آنها آگاهی فنی از نقاط خاص سازهﺍی و ساختار شکنی مناسب مصالح برای باربری، استفاده از نیروی وزن سازه (بار مرده) برای پایداری، تناسب سازهﺍی با میزان مقومتش در برابر بار وارده، با حرکت به سمت ارتفاع به منظور پرهیز از بیهودگی و ایجاد تعادل در سازه اطلاعات مطابق با طبیعت مصالح تشکیل میدهند. بر این اساس مقاومت فشاری خشت و سنگ، به کارگیری این مصالح را به صورت عناصر عمودی یا دیواره ها و ستون ها و مقاومت کششی و فشاری و خمشی (چوب) یکی از کاربردهای آنرا به شکل عناصر افقی یا تیرها ایجاد میکند.و سازه و تیر و ستون یا قابی شکل به این صورت است که نیروهای وارده (بارها و وزن عناصر) به کمک عناصر افقی یا تیرها یا رفتار خمشی به عناصر عمودی یا ستونها و دیوارها منتقل میشود و این عناصر بار را بصورت فشاری به تکیه گاهها یا پی ها انتقال میدهند. وزن پایه های سنگی باعث میشوند که ستونها بتوانند در برابر بعضی از نیروهای افقی مانند نیروهای باد مقاومت کنند. (قابلیت تحمل خمش یک تیر یا یک سازه قابی بیشتر بستگی به جنس آن عضو و نیز شکل مناسب هندسی آن دارد. مثلاً اگر یک الوار چوبی را در جهت پهنا بخوابانیم مقاومتش در خمش کمتر از وضعیتی است که در آن الوار مزبور به گونه نره یعنی بر روی ضخامتش قرار گرفته است)جالب آنجاست که این نکته توسط سازندگان تخت جمشید در طرح تیرهای چوبیشان رعایت شده است.زبان سازه سنگی به شکل ستون بصورت سه جزء ترکیبی از پایه، بدنه ستون، و سرستون. بروز میکند و از ابعاد قطعات سنگی و به دنبال آن از وزن سازه بتدریج کایته میشود. وزن سقف توسط تیرهای چوبی به سرستونها وارد میشود. در سر ستونها که کلفتی آنها از پائین به بالا بتدریج کم میشد. قطعاتی که بصورت گاو کنده کاری شده بود قرار داشت و سر قطعات چوبی در این قطعات جاسازی میشد. از دیدگاه مکانیکی و جاسازی آنها از لحاظ پایداری فرم ساختمانی و پخش نیروی وارده درست و بسیار جالب است.همچنین قرار دادن رویهم تیرها جهت افزایش لنگر دوم مساحت که در تحمل نیروی خمشی مؤثر است، خود نشان دهنده آگاهی سازندگان آن به اصول مکانیکی بوده است. جهت سوار نمودن قطعات بر روی یکدیگر، محلهای اتصال در پیرامون ستونها تراشیده میشود. و قسمت مرکز ستونها نیز در محل به شکل فاق و زبانه تراشیده میشود که معمولاً قطعه بالائی درون گودال قطعه زیرین قرار میگیرد. و ما بین اتصال در محل زیر تراش مادهﺍی ریخته میشود که عمل چسب سنگ را بین قطعات ستونها را انجام میدهد. و گاه اتصال قطعات سنگی توسط بست های آهنی انجام میشود. زبان سازه سنگی یا خشتی به شکل دیوار، ضخامتها و ابعاد مختلف بر اساس میزان بار وارده و قرار دادن قطعات بر روی یکدیگر به شکلی که نهایتاً عنصر مقاوم و یکپارچهﺍی را ایجاد کند، میباشد.بنابراین معماری ملاحضاتی از قبیلی مصالح ساخت، سازه، فرهنگ کنترل میشود. بدین ترتیب فضا از همزیستی، همکاری و ترتیب فضا از همزیستی، همکاری و ترکیب فضائی ستونها مبتنی بر زیان رمز و تمثیل، در وحدت با سیستم سازهﺍی بوجود میآید. تعداد در اینجا از حالت تعین کمی به نوعی کیفیت و تعین کیفی مبدل میشود. هر عنصر ستون هویت وجودی و مکانی خود را حفظ می کند. اما استقلال اثر خود را از دست میدهد. و فضائی بروز میکند که که عین مجموع اثر اجزاء در حال استقلال نیست و سازهﺍی شکل میگیرد که قادر است در چنین مقیاسی بطور مقاوم عمل نماید. به کاگیری عمل ارتباط با گونه ترکیبی به عناصر مرتفع اشکال رمزی و نمادین این عناصر و تداوم در عمق آنها، فضا و سیستم سازهﺍی را در وضعیت انطباق و عمل مشارکت قرار دهد. این ترکیب پابرجا و استوار، قدرت و نیروئی است که تعریف و تبیین فضا را بر عهده دارد. هدف از مرئی داشتن خصوصیاتی معین با واسطه سیستم سازهﺍی، مشخص کردن اعتقادات کلیشان بوسیله ساختمانهایشان که به گرایش عمودی، اشکال مرزی و ابعاد وسیع به عنوان تم های اصلی شان مینگرند.
همزیستی معماری اسلامی و معاصر
به گزارش سایت خبری خانه‌ی هنرمندان ایران در این نشست که به همت گروه اندیشه‌ی ایرانشهر دفتر پژوهش‌های فرهنگی برگزار شده بود، مباحثی چون تعاریف معماری اسلامی (یا معماری مسلمانان)، دیدگاه‌های مربوط به این نوع معماری، ویژگی‌های آموزش معماری اسلامی و جنبه‌ها و لایه‌های آن عنوان شد. «محمدرضا حائری» دبیر این نشست بحث معماری اسلامی را اینگونه آغاز کرد:« بحث معماری اسلامی پیش از انقلاب هم مطرح بود و همگان معتقد بودند که اصطلاحی به نام هنر اسلامی وجود ندارد و باید از هنردوران اسلامی سخن به میان آورد. در این خصوص مطالب بسیاری نوشته شده است اما کماکان تعریف واضح و مبرمی از این اصطلاح وجود ندارد.» وی اضافه کرد:« گروه و بنیاد «آغاخان» اولین کسانی بودند که بحث معماری اسلامی را نهادینه کردند و مسائل هنر اسلامی را در مقیاس جهانی مورد توجه قرار دادند.» با این مقدمه حسین شیخ زین‌الدین درباره‌ی عنوان بحث (در بی‌نهایت معماری اسلامی) توضیح داد: «برای مطرح کردن این قضیه باید سه مطلب دانسته شود: تدریس معماری اسلامی چه مطالبی را باید در برگیرد، جایگاه تدریس معماری اسلامی در ایران به چه صورت است و تا چه حدی می‌توان از معماری اسلامی در اعتلای معماری روز سود جست.» وی افزود: « معماری معاصر یعنی معماری موجود و هم عصر. معماری‌ای که وجود دارد، حاوی ارزش است، قابلیت متعالی شدن را دارا است و ما نمی توانیم از آن فرار کنیم. اگر بخواهیم نسبتی میان معماری معاصر و معماری اسلامی قائل شویم باید تاریخچه‌ی معماری اسلامی را به اختصار تعریف کنیم. معماری اسلامی از زمان ورود اسلام به ایران براساس قواعدی به وجود آمد. این قواعد به تبعیت از تمدن‌های بزرگ دیگر، در پی معماری دوران ما قبل خودش، یعنی از قواعد دوران ساسانی به دست آمد. پس معماری اسلامی از معماری اسلامی به دست آمده است.» شیخ زین‌الدین اصطلاح معماری اسلامی یا معماری دوران اسلامی را به معماری مسلمانان تغییر داد و گفت:«لفظ اسلامی برای معماری لفظ صحیحی نیست. این لفظ وقتی به واژه‌ایی اطلاق میشود، معنی الهی بودن و ذات اقدس داشتن را در بر دارد. در صورتیکه معماری اسلامی دستاورد دوره‌ایی از زندگی افراد است،که اتفاقی به این نام مرسوم شده است. اگر لفظ اسلامی را به این معماری نسبت دهیم معماری ما مشمول احکام اسلامی میشود.» این معمار پیشکسوت، معماری اسلامی را معماری سنتی ایران دانست و افزود:« در بحث تعادل میان معماری اسلامی و معماری معاصر،بهتر است از لفظ معماری سنتی استفاده کنیم. چنین بحثی براساس عنصر زمان برانگیخته شده است و زمان چنین تغییراتی را به عمل آورده است.» شیخ زین‌الدین نسبت یک معمار را باجهان مهمترین مبحث موجود در معماری تلقی کرد. به عقیده‌ی وی نوع اندیشیدن وزندگی کردن یک معمار، در رویکرد او نسبت به معماری موثر است. این مهندس معمار پیشنهادات خود را درباره سنت ومدرنیزم اینگونه بیان کرد:«باید زندگی مدرن را در جهان فعلی بپذیریم و خود را باز ابزارآلات و فرهنگ تکنولوژیک وفق دهیم. با وجود آنکه مدرنیته عوارض دردناکی دارد و قطعا سنت در برابرآن قوی تر عمل میکند، راه حل برگشت به گذشته نیست. باید به سنت به عنوان یک راه حل نگریست و هرگز شیفته‌ی آن نشد.» شیخ زین‌الدین سپس درباره از کتاب زیر آسمان های جهان، متنی را درباه‌ی نسبت انسان معاصر با جهان، به نقل از داریوش شایگان روخوانی کرد. در این متن به تلفیق فرهنگ‌ها،چند منظورگی زندگی‌ها،عدم ملیت خالص ونبود سنت یکدست اشاره شد. شیخ‌زین الدین با اشاره به متن شایگان اذعان کرد:« نسبت میان معماری‌ها نیز مانند نسبت میان انسانها با جهان هستی است.در این جهان باید از ویژگی‌ها وزیر ساخت‌های فرهنگی جهانی آگاهی داشت،در جهت همزیستی با آنها برآمد ودر فرایند جهانی شدن سهیم شد.» پخش اسلایدهای مسجد سید اصفهان،مسجد سپهسالار تهران،پلان های حرم حضرت معصومه(ع)،قزاقخانه ومجلس شورای ملی،(یادآور دوران خلاقیت ونوآوریهای معماری قاجاریه) در قیاس با اسلایدهایی از معماری سهل اندیش وکج‌کار امروز،بخش دیگر برنامه بود. در ادامه‌ی این بحث «حسین سلطان زاده»،مدرس دانشگاه جنبه‌های مختلف معماری اسلامی را برشمرد:« معماری اسلامی از دو دیدگاه قابل بررسی است؛ دیدگاه کسانی که از منظر ایدئولوژی ومذهب به این نوع معماری نگریسته اند ودیدگاه آنهایی که از دریچه‌ی تجدد به آن پرداخته‌اند. متفاوت بودن تعاریف اسلامی به دیدگاه نظریه پردازان برمی‌گردد. باستان‌شناسان،انسان‌شناسان،عارفان و... به زعم خود این نوع معماری را تعریف کرده‌اند.» وی افزود:« معماری بر حسب دوره‌های زیستی،ویژگی‌ها ولایه‌های خاصی دارد. معماری سازه‌ای،کارکردی،زیبایی‌شناختی،همزیستی، محیطی،نمادین،شخصی واشاره‌ای لایه های ابن معماری را تشکیل میدهند.معماری اسلامی نیز به دلیل ویژگی‌های خاص خود،(مانند عدم صورت پردازی،استفاده از شمایل وتندیس) معماری اسلامی نام گرفته است.»
سلطان زاده به فضاهای متفاوت معماری اسلامی اشاره کرد وگفت:«درمعماری،هنگامیکه تاثیر فرهنگ بر نماپردازی را مطالعه می‌کنیم،باید تعریف مشخصی از فضا داشته باشیم.در معماری اسلامی فضاهای متعددی وجود دارد.فضای آیینی- فرهنگی وکارکردی-عمومی در این دوران اهمییت دارند ودر تبیین رفتار افراد موثر هستند. این استاد دانشگاه گسست معماری سنتی ومعاصر را به معماران تحصیل کرده‌ی نسل پیش ارجاع داد واظهار کرد:«یکی از عوامل گسست میان معماری سنتی ومعاصر،معماران تحصیلکرده‌ی نسل پیش هستند.این معماران عمدتا آموزش مدرن می‌دیدند ولیکن درکارهایشان ردپای نشانه‌های سنتی دیده میشد. در این دوران، کارفرماهای روشنفکری در انجمن آثار ملی وجود داشتند،که ایده‌های مناسبی به معماران می‌دادند وآثار آنها را هدایت می‌کردند.آرامگاه فردوسی،ابوعلی سینا،خیام و... به سفارش این انجمن طراحی وبازسازی شد. پس برای یافتن تمایزات معماری مدرن وسنتی باید به تاثیراتی که معماران از محیط وافراد گرفته‌اند توجه داشت.
«حسین فلامکی» سخنران بخش پایانی این نشست،با پیگیری سخنان سلطان زاده وشیخ‌زین الدین، راه کار وپیشنهاد خود را مبنی بر تحلیل شاخصه های واصول معماری واستنباط آزادانه ازآن را ارائه کرد. نشست با جلسه‌ی کوتاه پرسش وپاسخ پایان یافت.
گزارش اولین روز از همایش همزیستی معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان
همایش معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان صبح روز دوشنبه با سرود جمهوری اسلامی ایران و تلاوت آیاتی چند از کلام الله مجید با حضور اساتید، اندیشمندان، پژوهشگران، دانشجویان و تعداد زیادی از علاقه مندان در دانشگاه هنر اصفهان برگزار شد.