مهمانسرای حافظیه
نقد معماری نی زمانند هر گونه نقد دیگری دون پشتیبانی تاریخ و نظریه ناممکن است . ما از معماری خود ، مخصوصا معماری معاصر ، تاریخ مدونی نداریم و در نتیجه مسیر تحول تاریخی آن و مشخصه های دوره های مختلف ناشناخته و بی نام و نشان و فاقد نظریه اند و اگر معدودی خاص برای خود نظری دارند ، عدم انتشار آنها لااقل در مدارس معماری و در میان اهل حرفه ، باعث شده است که تقریبا ملاک و معیار و شاهد و مثال و مفاهیم مشترکی که کار نقد را بتوان با اتکا به آنها شروع کرد ساخته و تدوین نشده باشد . پس باید با دست خالی کار را شروع می کردیم امیدواریم به همت صاحب نظران این راه طولانی رودتر طی می شود .
زمین انتخاب شده برای ساختمان ، بخش انتهایی باغ سعدآباد و محوطه بی درخت متروکه ای است که قبلا زمین بازی نیروی انتظامی بوده است . در جلو این زمین تعدادی خانه مسکونی و چند ساختمان آموزشی و یک ساختمان اداری قرار داشت که برای احداث باغ ایرانی در نظر گرفته شد . شیب زمین از شمال به جنوب است . با دو بریدگی اصلی اولی در شمالی ترین بخش زمین به ارتفاع حدود ده متر و دومی در میانه به ارتفاع حدود پنج متر . این دو پله با دو افت شیب ، در بخش یکپارچه زمین یعنی محوطه ب یدرخت انتهایی باغ سعدآباد واقع شده است . بعد از این محوطه شیب زمین همچنان به جنوب ادامه پیدا می کند ولی قطعات کوچک خانهها که بنا و حیاط هر کدام بنا به موقعیت و وضعیت مالکان آنها تنظیم شده سطوح امکانات و محدودیت های خاصی دارد که با زمین صاف و بکر قابل مقایسه نیست . بنا باید بر این زمین می نشست ، با بریدگی های آن جفت و جور می شد و از پستی و بلندی آن سود می برد . تعامل زمین و حجم ساختمان می بایست چنان باشد که کارکردهای داخلی را به بهترین وجه تسهیل کند و ساختمان به زیبایی با زمین ارتباط یابد و در ضمن بسیاری از اصول و آموزه های هندسی نیز در ترکیب با افت و خیز زمین محفوظ و پایدار باقی بماند .
شکل بنا را بیش از همه شکل خاص زمین تعیین کرده است ، همیشه اگر حرفی را که زمین دارد و با ما می زند درست بشنویم ، کار طراحی در مسیر صحیح هدایت می شود . و در نتیجه دلپذیر و منطقی از کار در می آید ترانه زمین نغمه اصلی موسیقی ساختمان می شود . فکر کالبدی تالار اجتماعات در درجه اول تحت تأثیر 10 متر افت ارتفاع از خیابان شمالی زمین بدست آمد و سپس با ترکیب با عوامل دیگر به شکل نهایی خود درآمد .
نمای جنوبی سالن کنفرانس ساختمان حافظیه ، در زیر زمین ، احداث حیاط مرکزی و نیز شکل احجام جنوبی زمین مستقیما از موقعیت زمین الهام گرفته شد . عامل درجه دومی که نمی بایست از نظر دور بماند ، انطباق محور اصلی ساختمان با محور باغ و اضلاع آن با خیابانها و عناصر مجاور بود . زمین شکل هندسی منظمی نداشت ؛ محور شمالی که خیابانی بود پر درخت و نه چندان پهن کاملا بر ترکیب حجمی و پیش فضاهای بخش شمالی مسلط بود در حالی که محور یا میان کرت باغ ایرانی واقع در جنوب زمین که عنصر اصلی و ستون شکل دهنده باغ است . در زاویه مناسب با خیابان بالا قرار نداشت . بخش میانی نیز به سبب وجود چند ساختمان با اهمیت محدودیت داشت و نمی شد زوایای دلخواه را در ارتباط با آنها به آسانی برگزید .
چاره کار انتخاب شکل هایی بود که بیش از همه تغییر محور و پیچش ساختمان را پذیرا باشند . شکل نیم دایره تالار اجتماعات کار چرخش محور را بسیار تسهیل کرد و حجم ورودی به اتاق گهواره ای نیز مانند لولایی دو عنصر حیاط داخای و تالار اجتماعات را به هم متصل کرد ؛ پیچش حجمها بدون آنکه چندان آشکار باشد انجام پذیرفت .
در اتصال محور باغ به ساختمان هم در محوطه یک حوض دایره ای شکل و مجسمه مربوط به آن همین کار پیچش و اتصال دو محور را انجام می دهد .
بدین ترتیب ساختمان به فرمان زمین و در موافقت با طبیعت خود را در دل زمین جای داده و با ظرافت و با دقت در سطح گسترده کرده و ترکیب موزون و متنوعی از حجم بوجود آید . رسیدن به این هماهنگی در یک زمین صاف مقدور نبود و با آنکه کار بسیار آسانتر می شد .
ساختماین با حدود 30 هزار متر مربع وسعت ساختمان کوچکی نیست و به سبب حجم زیاد اطراف خود را به شدن تحت تأثیر قرار می دهد . رابطه ساختمان با زمین و شیب ها و ساختمان های اطراف و خیابانها و به خصوص درختان و وضعیت عمومی باغ اگر رابطه متوازن و متواضعانه نباشد نه تنها موفعیت محیط را بر هم می زندو محاسن و زیبایی های خود ساختمان را نیز از بین می برد و منظر بدی را برای استفاده کنندگان ایجاد می کند .
در شمال ساختمان اقامتگاه خیابانی پر از درخت و نه چندان پهن است که بیشتر ساختمان های مجاور آن دو یا سه طبقه اند . درختان به تناسب در حدود 7 تا 12 متر ارتفاع دارد ؛ ورودی اصلی تالار اجتماعات در این خیابان است . برای رعایت مقیاس و احترام به خیابان پردرخت ، بنای تالار به صورت تیم دایره ای از کنار خیابان عقب نشیتی کرده و میدان متناسبی را ایجاد کرده است که با دیواره اش به ارتفاع 7 متر هماهنگی کامل دارد این میدان علاوه برآنکه نیاز پیاده و سواره شدن و دور کردن اتومبیل ها را از خیابانها برآورده می کند ، فاصله لازم را برای دیدن ساختمان و نزدیک شدن تدریجی به آن را نیز فراهم می آورد ، به طوری که هر عابری که از این خیابان بگذرد با دیدن این عقب نشینی در می یابد که ساختمان مهمی بعد از میدان قرار دارد . ارتفاع کم آن نیز هیچ حجم بزرگ ، خشن و نامناسبی را به درختان و خیابان تحمیل نمی کند .
این رعایت مقیاس و تواضع در اندازه ها مورد ساختمان های کناری نیز رعایت شده است . ساختمان چهارگوش و بلند مرتبه شمالی که به ساختمان تابلو معروف است هنوز همان مقیاس و ابعادی را دارد که از روز اول احداث داشته و ساختمان جدید چنان دقیق طراحی شده که آنرا تحت تأثیر قرار ندهد با آنکه حجم و تنوع ساختمان جدید به مراتب از ساختمان قدیمی بیشتر است و با ایجاد حیاطها و محوطه های متناسب ساختمان های قدیمی را هم بهتر به محیط خویش وابسته کرده است .
دقت خاصی مبذول شده تا منظره هیا متنوع ساختمان که پس زمینه ای از کوه های زیبای البرز و درختان باشکوه سعدآباد را دارد همواره از این عناصر سود جوید ، بنابراین ساختمانها طوری است که با ارتفاع درختان تناسب داشته باشد و درختان را به عنوان عنصر اصلی طبیعی محیط کوچک جلوه ندهد . به همین مناسبت و با استفاده از شیب های موجود ، بخش قابل توجهی از ساختمان طوری در دل زمین پنهان شده مه نور و هوا و دسترسی خود را از حیاط مرکزی دریافت کند ولی هیچ تظاره حجمی در خارج نداشته باشد تا حجم ساخت و ساز روی زمین هم متنوع و پاره پاره شود و از یک حجم سنگین یکپارچه احتراز گردد و هم به همه نیازهای عملکردی پاسح مثبت داده و هم درخت ها از بیشتر زوایا منظر ساختمان را تکمیل کنند .
در باغ سازی نیز درختان مورد توجه بسیار قرار رگفته اند ، و این امر با توجه به طبیعت هندسی باغ کار بسیار دشواری بود . همانطور که قبلا نیر گفته شد ، باغ جلو ساختمان ار ترکیب و تجمع تعدادی از حیاط های کوچک مسکوین بوجود آمد . طبیعی است که درختان موجود هر کدام بنا بر سلیقه خاصی و در امتداد خاصی کاشته شده بودند و سطح حیاط هر واحدی با سطح واحد دیگر تفاوت داشت . بعد از برداشتن دیوارها ، تنظیم این سطوح و ردیف های نامنظم درختان و طوری که مجموعه به صورت یک باغ ایراین یکپارچه و هماهنگ جلو کند ، کار بسیار دشواری بود که با موفقیت انجام شد .
فکر اصلی با الهام از معماری سنتی بدست آمد و در حقیقت باغی منظم در درون باغی طبیعی شکل گرفت . اگر این تلفیق انجام نمی پذیرفت ، اولا : اتصال باغ منظم به مجموعه صعدآباد بسیار مشکل می شد . ثانبا : درختان کهن و زیبای بسیاری در مجموعه جای مناسبی پیدا نمی کرد .
در تمام هملیات باغ سازی هیچ درختی بجز چند درخت نزار و بدشکل قطع نشد و هشت درخت نیز به علت تعارض هندسه منظم باغ با بی نظمی کاشت قبلی در موقع مناسب و با تمهیدات قبلی جا به جا شد .
کامران افشار نادری : نقد صحیح مستلزم توجه به سه جنبه است : مقایسه اثر با سایر آثار داخل کشور ؛ پاسخ اثر به اهداف مورد انتظار ؛ و مقایسه اثر با آثار قبلی طراح که نشان دهنده سیر تحول حرفه ای اوست . چون بررسی سایر آثار طراح بریا من مقدور نبود ، فقط به دو جنبه اول و دوم می پردازیم .
این طرح در مقایسه با سایر کارهای انجام شده در نهران ، چه بناهای عمومی و چه ساختمانها .
منظر عمومی آفریقای چنوبی (سالن کنفرانس)
خصوصی بسیار خوب است . در محیط آلودگی مفرط بصری ترهان سادگی آشکار این اثر قابل تحسین است . دقت در اجرا در مقایسه با امکانات موجود جلب توجه می کند محاسن و معایب یک اثر تنها به طراحی مربوط نمی شود .
یکی از نقش های مهم آثار موفق معماری تبدیل شرایط عادی به موقعیتی خاص و ممتاز است در اکثر تجارب ما در ایران به عکس موقعیتهای خاص بیان زیبایی شناختی حافظیه بسیار آرام ، فاقد ویژگی و متعلق به دهه های 70 و 80 اروپاست . تأکید بر طراحی متقارن بنا نقشی محوری به محور تقارن آن داده است ، اما به طراحی ارتباط بین این محور و محور باغ توجهی نشده است
اما ترکیب فرنمها در خود ساختمان زیباست ای کاش احجام کوچکی مثل اتاقکهای رابط پارکینگ به محوطه به این ترکیب مناسب لطمه نمی زد . مدولاسیون پتجره ها ، نوع سنگ های بکار رفته و تناسب آنها با سنگهای کف ، انتخاب خوب مصالح مس برای بام و چوب و سنگ برای نما – بسیار موفق است .
طراحی داخلی نشان دهنده اشتباهات اساسی در ادراک فضاست . مسیر حرکتهای داخلی با توجه به تنوع فضاها ایجاد سردرگمی می کنند . محل عبور شبکه تأسیسات و تجهیزات قابل دسترسی برای انجام تعمییرات نیست . به طور کلی سطح طراحی داخلی نسبت به معماری بنا بسیار پایین است
یکی از مشکل ترین مسائل معماران این است که فرم را روی کاغذ به آسانی می توان کنترل کرد ولی کنترل تناسبات واقعی بر روی زمین کار آسانی نیست تشخیص اینکه یک طرح مثلا برا ارتفاع 10 متر مناسب است یا نه فقط با تجربه زیاد میسر می شود .
ضعف چنین تشخیصی در تجربه تهران بسیار محسوس است بسیاری از ساختمانهای جدید مثل ماکت به نظر می آیند که دلیلش ناتوانی در کنترل تناسبات واقعی است ساختمان حافظیه از این حیث اثری موفق و اداری تناسبات خوشایند است
منوچهر مزینی : طراح اثر خود می گوید : (شکل بنا را پیش از همه شکل خاص زمین تعیین کرده است ) و یا (فکر کالبدی تالار اجتماعات ، در درجه اول تحت تأثیر 10 متر افت ارتفاع از خیابانشمالی زمین بدست آمد و سپس با ترکیب با عوامل دیگر به صورت نهایی خود رسید )
و نیز در جایی دگر و در ادامه بحث خاطر نشان می کند که (عامل درجه دومی که نمی بایست از نظر دور بماند ، انطباق محور اصلی ساختمان با محور باغ و اضلاع آن با خیابانها با عناصر مجاور بود . زمین شکل هندسی منظمی نداشت )
این سخنان نشان می دهند که طراحی (حافظیه) نسبت به وضعیت موجود حساس بوده و آنرا به حساب آورده است . نکته دیگر موفقیت طراح در استفاده از امکانات و چیرگی بر مشکلات بوده است آن هم در فرصتی کوتاه که حتی به یک سال نمی رسد .
اگر از جزئیات در گذریم – به نظر می رسد این اسن که حجمها و فضاهای این ساختمان بسیار سنگین و حجیم است .
محتملا در توجیه این ویژگی که تصور می رود که طراح ساختمان خود آنرا می پذیرید بتوان گفت که این حجم سنگین از سرقصد انتخاب شده تا هم در انطباق با سنگینی و وقار نقش و عملکرد ساختمان باشد . و هم در انطباق با سلیقه و روحیه طراح که ساختمانهای شیشه ای معماری مدرن را نمی پسندد و به گفته خود وی خواسته تأثیری پدید آورد که زیگورات ها بر ناظر می گذارند . ممکن است این سخن براستی توجیهی باشد که بتوان از برخی از جنبه ها آن را پذیرفت اما پرسشی که باقی می ماند که آیا وقار و متانت نقش و شان ساختمان را تنها با حجمهای سنگین می توان به وجود آورد . یا فی المثل مانند پل ورسک با ظرافت و دلیری در سازه ؟ بعلاوه وقار و متانت زیگوارتها تا چند قرن می تواند معیار صلابت و سنگینی باشد ؟ حتی اگر این سنگینی به بهای مسدود کردن دید فضاها به دونمار زیبای البرز باشد و فرصت دیدار باغ ایرانی مقابل ساختمان را زایل کند ؟
مسئله مهمی که در این طرح از اولین نگاه به چشم می خورد دوگانگی احجام فضایی و نحوه حل این مسئله است . در این طرح یک حجم نیم دایرهای یا استوانه ای وجود دارد و یک حجم مکعبی که در پشت آن قرار می یگرد و نوع عملکرد و معماری آن متفاوت است . نحوه اتصال این دو حجم به هم از طریق گودال باغچه حالت بسیار پویایی به طرح داده است . از طرف جنوب به شمال که نگاه نیم حجم استوانه ای از سطح زمین خیلی بلندتر نیست و حتی به ارتفاع درختهای اطراف نمی رسد ، اما در داخل طبقات و سطوح مختلف وجود دارد . میدانگاهی نمای جنوبی به صورت نیمدایره می آورد که معیار مهمی در ارزیابی طرح است بنای حافظیه در اولین نگاه وقار و متانت و سلیقه پخته بکار رفته در آن را نشان می دهد . اینکه از نظر شباهتهای سبکی به دهه های 8070 تعلق داشته باشد از ارزش آن می کاهد در محیط بصری آشفته شهر تهران این وقار و متانت ، به کمک صرفه جویی در تنوع رنگ و مصالح و اجرای خوب و پاکیزه ، هماهنگی طرح و مطالح ببنا و محوطه بسیار با ارزش است . جز اینکه حجم سرپوشیده ورودی از لحاظ جدا و خارج شدن از ساختمان و شکل استوانه ای آن در مقابل شکل مکعبی بنای اصلی صراحت و سادگی فرم اصلی را کمی مخدوش می کند ، بخصصو در مقابل فصل مشترک مستقیم و ممتدی که بدنه ساختمان با محوطه ایجاد کرده وجود این زایده جلب توجه می کند .
در یک ارزیابی دیگر ، در مقابل حالت نرم و دعوت کننده فضای ورودی اصلی در شمال و باغ در جنوب ، حجم مکعبی خوابگاهها ناگهان آن قدر بی انعطاف است که اگر نگوییم خواسته خود را به رخ کوه بکشد ، باید قبول کنیم که ارتباط خود را با محیط بیرون قطع کرده است .