در شش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، درصنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحوّل بزرگی را در ین صنعت بوجود آورد.
الف) سفالگری پیش از اسلام
در شش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، درصنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحوّل بزرگی را در ین صنعت بوجود آورد.
از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز با دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفالهای پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختن تقریبا با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی بطرز اعجاب انگیزی پیشرفته است. نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گاه ایرانیان در پای فلات ایران بود بدست آمد. سفالهای شوش نه تنها مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که از تپه موسیان در ۱۶۰ کیلومتری شوش و از سومر و تل حلف در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائو که امروز در ترکستان روسیه است جزو طبقه سفالهای شوش نامیده می شود. سفالهایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از ۳۵۰۰ تا در حدود ۲۵۰۰ پیش از میلاد مسیح می باشد. در اینجا باید متذکر شد که مردمانی با تمدن نوسنگی نیز در ایالت کانسوی چین پیدا شدند و ظروف سفالی آنها ویژگیهایی همانند ظروف سفالی شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد.
▪ سفال نقاشی شده سیالک
کهنترین ظرفی که در ایران یافت شده است، ظرف سیاه دود آلودیست که همانند قدیمی ترین ظروف سفالی است کهن در جاهای دیگر پیدا شده است. نخستین ظرفهای سفالی که با روش کربن ۱۴ تاریخ آن بدست آمده و متعلق به هزارهً چهارم پیش از میلاد مسیح است در بین النهرین یافت شده است. کهنترین سفالی که در ایران یافت شده متعلق به همان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتاً ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پخت ناقص داشت. پیشرفت فنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جدیدی شد، این سبک با تغییرات و وقفه هایی که داشت بیش از ۲۰۰۰ سال در بعضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.
▪ معروفترین پیشرفتهای فنی در رشته سفالینه سازی از این قرار است
۱) بدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تردید آبدیده شده است. این ظرف در کوره پخته می شد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گاهی اوقات سرخ تیره بود. تیغه های کرم یا لیمویی رنگ که پیدا شده است نشان می دهد که پخت آن در اتمسفر احیا کننده ای انجام شده است.
۲) تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است، آنهایی که بلندیشان بیش از ۱۰ سانتیمتر بود ۰.۳ سانتیمتر ضخامت داشتند و بزرگترین آنها که پیدا شده است ۳۰ سانتی متر ارتفاع و ۰.۹۵ سانتی متر ضخامت داشت.
۳) گردی کامل و بعضی علاماتی که در موقع چرخ دادن آن بدست آمده نشان می دهد که لااقل در آنروز چرخ کوزه گری با سرعت کم که پیش درآمد چرخهای فعلی کوزه گری است به کار برده می شده است.
۴) تمام ظروف پیدا شده در دوغ آب خاک رس بسیار نرمی فرو برده شده بود که سطح آنها را اینقدر صاف کرده است.
۵) یک ماده رنگی که از گرد اسید آهن آبدار و اکسید منگنز ساخته شده بود درآمیختهً فوق به کار برده می شد. در پخت دوم این رنگها سیاه و قهوه ای سیر می شد.
۶) پیش از پایان هزاره چهارم قبل از میلاد چرخ کندر و کوزه گری بصورت چرخ تند امروزی درآمد. لااقل این موضوع در مورد سفالهایی که سیلک در مرکز ایران تپه حصار در شمال شرقی ایران پیدا شده است، صدق می کند.
۷) تقریباً در همان زمان نوعی از کوره در ایران بوجود آمد که آتشخانه آن در زیر محل سفالها بود و یک در آجری آنها را از هم جدا می کرد، کوره ها باید از این نوع باشند. تا نظارت و بررسی اتمسفر لازم برای تولید رنگهای کرم و نخودی عملی باشد. این نوع کوره ها هنوز در سراسر کشور از طرف کوزه گران و آجرپزان به کار برده می شود و هنوز هم رنگ نخودی را برای آجر ترجیح می دهند.
۸) سفالهای قالبی در تپه حصار و تل باکون در جنوب ایران پیدا شده است. در قسمتهای مختلف کشور قالبهای گلی پخته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعلق به سالهای ۲۵۰۰ تا ۱۷۵۰ قبل از مسیح بدست آمده است.
۹) سفالینه های خاکستری رنگ با لعاب سیاه درخشان ابتدا در حدود ۲۰۰۰ پیش از مسیح در تپه حصار و در سیلک بوجود آمد. این سفالها که در کورهً احیا کننده پخته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعابکاری سفال در قرون وسطی در کاشان متداول گردید، و کاشان تنها چند کیلومتر دورتر از سیلک است.
تمام این پیشرفتهای فنی در مدت کوتاهی سفالسازی را یکی از حرفه های سامان یافته کرد. و از آن تاریخ تا کنون به همین نحو باقی مانده است. اما مهارت و استادی کوزه گران باستان تنها از نظر فنی نبوده است، زیبایی این فراورده ها فوق العاده است. به کار بردن رنگیزه های اکسیدی با قلم مو با حرکات متوالی کاملا مشهود است. تزئینات نقش حیوانات و نباتات را تقریبا با طرح هندسی دقیق نشان می دهد.
ب) سفالگری بعد از اسلام
تازیان در زمان کوتاهی سراسر خاک ایران را گشودند، اشغال ایران از طرف تازیان ابتدا اثری در کار سفالسازی نداشت، اما وقتی که در سال ۷۵۰ میلادی خانواده ایرانی ابوالعباس بر تخت خلافت بغداد تکیه زد، فعالیت فرهنگی ایرانیان بار دگر آغاز گردید. اسلام بکار بردن ظرفهای گران قیمت فلزی به ویژه زر و سیم را غدغن کرده است. از اینرو بار دگر طبقه حاکمه خریدار ظرفهای سفالی شدند و آماده شدند که سفالهایی که بسیار خوب آراسته شده و از لحاظ هنری در سطح والایی قرار داشت بخرند. رفته رفته پیشینه سفالگری در بسیاری از مراکز سفالسازی ایران بنیاد گرفت و صاحبان این کارگاهها استادان فن را بکار گرفتند. نوشته ای که در سنگ محراب امامزاده یحیی ورامین در نزدیکی تهران هست، افتخار ساختن محراب را به سه کس یعنی سفالساز، طراح نقشه و خوش نویس می دهد.
▪ از لحاظ تاریخی د
روه اسلامی به سه بخش تقسیم می گردد:
۱) دوره اولیه اسلامی تا آغاز سده یازده میلادی
۲) دوره میانه اسلامی شامل پادشاهی سلجوقیان و مغولها
۳) دوره متاخر اسلامی از زمان صفویه تا به امروز
۱) دوره اولیه اسلام
در دوره اولیه اسلام، سفالساز افتاده و متواضع ایرانی در همان زمینه پارتها و ساسانیان کار می کرد. ظرفهای وی بی لعاب بود و در قالب فشاری ها آن را آراسته کرده، تزیین می داد و یا ظرفهایی از لعاب آبی یا فیروزه ای می ساخت. اینگونه قالبهای فشاری از خاک رس بی لعاب ساخته می شد و پیش از پختن آن را برای آرایش ظرف کنده کاری می کردند.
در دوره اولیه سفالگری ظرفهای چینی که از چین آورده شد سبب تشویق و تحریک ایرانیان در توسعهً صنعت سفالسازی شد. ثعالبی و بیرونی دو نفر از مورخین مشهور دربارهً انواع سفالهایی که از چین آورده شد شرحی نگاشته و مرغوبیت آن را ستوده اند.
محمد بن الحسین می نویسد که فرماندار خراسان در سال ۱۰۵۹ میلادی بیست تکه ظروف چینی از کشور چین دریافت کرد و آن را به بارگاه خلیفهً بغداد فرستاد؛ و سفالسازان داخلی را تشویق به ساختن سفالهایی شبیه به آن کرد. در حقیقت در اثر تشویق فرمانداران و حکام محلی، نوآوری ها و اختراعات زیادی در فن بدل چینیسازی و تقلید چینیهای دوره تانگ در ایران بوجود آمد. سفالسازان ایرانی در تقلید از چینیهای سبک تانگ در ایران بوجود آمد. سفالسازان ایرانی در تقلید از چینیهای سبک تانگ آنقدر استاد بودند؛ که در نظر اول همه مصنوع آنها را بجای چینی اصل می گرفتند.