خطابه غدیربعنوان آئینه تمام نمای ولایت امیرالمومنین(ع ) بین تمام خطابه ها اسلام ویژگی هائی دارد که آن را به صورت منحصربه فرد در آورده است .این اهمیت بازمیگردد به متن خطبه و فضای خاصی که این سخنرانی در آن انجام شده است .
مهمترین مقاصد پیامبر در خطبه غدیر را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد :
نتیجه گیری از زحمات 23 ساله رسالت با تعیین ادامه دهندگان این راه
حفظ دائمی اسلام با جانشینانی که از عهده این امر مهم برآیند .
اقدام رسمی برای تعیین خلیفه که از نظر قوانین ملل سندیت دارد.
ترسیم خط مشی آینده مسلمین تا آخر دنیا .
اتمام حجت بر تمام مخالفان اسلام اعم از مقصرین ومعاندین .
هیچ حکمی مثل ولایت در غدیر اعلام نشده است .
عظمت خاص غدیر را در جهات زیر می توان ترسیم کرد :
شرایطی که برای ابلاغ این اصل اعتقادی اسلام بر پا شد که آن اجتماع بزرگ فقط در این ماجرا بوده است .
مسئله امامت فقط بصورت یک خبر و پیام و خطابه اجرا نشد بلکه بعنوان حکم وفرمان اجرا گردید .
شرایط جغرافیایی غدیر که قبل از تقاطع جاده ها در جحفه و پیش از تفرق قبایل بوده است .
مقام مخاطب خطبه ، و نیزحالت خاص مخاطبین یعنی حاجیان آن هم پس از اتمام حج و هنگام بازگشت ، و نیز اعلام نزدیکی رحلت پیامبر(ص ) .
خطاب خداوند که : " ای ، پیامبر ابلاغ کن آنچه از طرف خداوند برتو نازل شده که اگر ابلاغ نکنی رسالت خود را نرسانده ای " که در هیچ یک از فرامین الهی چنین مطلبی گفته نشده .
بیم پیامبرازکارشکنی های منافقین و دستورقاطع الهی برلزوم ابلاغ این حکم .
ضمانت الهی بر حفظ پیامبر از شر دشمنان در خصوص ابلاغ این وحی الهی .
مفاهیم بلند و حساسی که در تبیین مقام ولایت در متن خطبه فرمودند .
مراسم خاصی که قبل و بعد از خطبه واقع شد که بیعت و عمامه "سحاب " و. تهنیت از نمونه های آن است .
خطاب خداوند که : " امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را برشما تمام نمودم " که تا آن روز مشابه آن را هم نفرموده بود .
توجه خاص ائمه به سخنان پیامبر در غدیر، وبخصوص کلام امیرالمومنین وحضرت زهرا که فرمودند : " روزغدیرخم برای کسی عذری باقی نگذاشت " .
سند و شیوه نقل این حدیث از نظر حدیثی ، تاریخی ، کلامی و ادبی و همچنین فراگیری وراهیابی آن به قاوب مردم ، در میان روایات بی مانند است .
از مدینه تا غدیر :
آغاز سفر :
درسال دهم هجری پیامبر( ص ) برای اولین بار بطور رسمی اعلان عمومی حج دادند تا همه مردم در حد امکان حاضرشوند . آن حضرت این سفر را بعنوان " حجه الوداع " مطرح کردند .
هدف از این سفر دو حکم مهم از قوانین اسلام بود که هنوز برای مردم بطور رسمی تبیین نشده بود : یکی حج ، و دیگری مسئله خلافت و جانشینی بعد ازپیامبر( ص ) .
پس از دستور الهی منادیانی را به مدینه و اطراف آن فرستادند وتصمیم این سفر را به اطلاع همه رساندند تا هرکس که بخواهد خود را آماده این سفر کند .
باحرکت کاروان پیامبر در بین راه مدینه تا مکه افراد قبایل به جمعیت اضافه می شد . با رسیدن این خبر مهم به مناطق دورتر مردم اطراف مکه نیز بسوی مکه سرازیر شدند و در این اولین سفررسمی حضرت بعنوان حج شرگت داشته باشند .
اضافه بر آنکه حضرت اشاراتی فرموده بودند که امسال سال آخر عمر من است و این می توانست باعث شرکت همگانی مردم باشد .
از مدینه تا مکه :
کاروان بزرگ پیامبر روز شنبه بیست وپنجم ماه ذی قعده از مدینه حرکت کردند . اهل بیت معظم پیامبر که فاطمه زهرا وامام حسن وامام حسین نیزهمراه حضرت بودند .
با رسیدن به مسجد " شجره " احرام بستند و مسیر ده روزه تا مکه را آغاز کردند .
صبح روز یکشنبه را در منطقه ای توقف کردند و تا شب همانجا ماندند و پس ازنمازمغرب وعشاء حرکت کردند . صبح روزبعد به " عرق الظیبه " رسیدند و سپس در " روحاء " توقف مختصری کردند . از آنجا برای نمازعصربه " منصرف " رسیدند . هنگام نماز مغرب و عشاء پیاده شدند و روز چهار شنبه به " سقیاء " رسیدند . و روز پنجشنبه به " ابواء " رسیدند که قبر مادر حضرت آنجاست .
بعد از ده روز طی مسافت ، در روز سه شنبه پنجم ذی حجه اولین کاروان حج اسلام با جلال وعظمتی بی نظیروارد شهر مکه شدند .
درایامی که سفر حج اعلام شد ، امیرالمومنین با لشکری از طرف پیامبر به " نجران " و سپس به " یمن " رفته بودند . هدف از این سفر دعوت به اسلام و جمع آوری خمس و زکات و جزیه بود .
بانزدیک شدن کاروان پیامبر از مدینه به مکه ، امیرالمومنین هم از طرف یمن به مکه رسید .
بارسیدن روز نهم ذی حجه مراسم حج آغاز شد . حضرت به موقف به عرفات و سپس به مشعر رفتند و روز دهم درمنی قربانی و رمی وجمرات و سایر اعمال را انجام دادند .
پس از پایان مراسم حج دستورالهی بر پیامبر چنین نازل شد :
نبوت تو به پایان رسیده و روزگارت کامل شده است . اسم اعظم و آثار علم و میراث انبیاء را به علی بن ابی طالب بسپار که اولین مومن است.
من زمین را بدون عالمی که اطاعت من وولایتم با او شناخته شود و حجت بعد از پیامبرم باشد رها نخواهم کرد . "
پیش از حرکت به سوی غدیر در مکه جبرئیل لقب " امیرالمومنین " را بعنئان اختصاص آن به علی بن ابی طالب از جانب الهی آورد ، اگرچه این لقب قبلا نیز برای آن حضرت تعیین شده بود .
با اینکه انتظار می رفت پیامبر در این اولین وآخرین سفر حج خود مدتی را در مکه بمانند ولی بلافاصله به بلال دستور دادند که به مردم اعلام کند :
فردا روز چهاردهم ذی حجه همه باید حرکت کنند تا در وقت مقرر در " غدیر خم " حاضر باشند و کسی جز معلولان نباید باقی بماند .
انتخاب منطقه " غدیر " به امر الهی به چند جهت بود :
یکی اینکه در راه بازگشت از مکه ، کمی قبل محل افتراق کاروانها وتقاطع مسیرها در حجفه است .
دوم اینکه در آینده های اسلام که کاروانهای حج در راه رفت و برگشتاز این مسیرعبورمی کنند با رسیدن به وادی غدیرونماز در مسجد پیامبرتجدید خاطره و بیعتی با این زیر بنای اعتقادی خود می نمایند ویاد آن دردلها اخیا می گردد .
سوم اینکه " غدیر " محلی بسیار مناسب برای برنامه سه روزه پیامبر وایراد خطبه برای آن جمعیت انبوه بود .
موقعیت جغرافیایی غدیر خم :
منطقه غدیرخم بیابانی باز و وسیع درمسیرسیلاب وادی جحفه بود . این سیلاب از مشرق به مغرب می ریخت و پس از عبور از غدیر به جحفه می رسید و سپس تا دریای سرخ ادامه پیدا می کرد و سیلهای سالیانه را به پا می کرد .
در مناطق مختلف غدیر های زیادی در مسیرسیلها وجود داشت که با نامگذاری از یکدیگر شناخته می شدند . این غدیر هم برای شناخته شدن از غدیرهای دیگر بنام " غدیر خم " نامگذاری شده بود .
لذا در آن شرایط این بیابان وسیع بهترین مکان برای مراسم سه روزه غدیر انتخاب شد ، و جایگاه سخنرانی زیر همان درختان در مظر گرفته شدکه هم مشرف به بیابان و محل تجمع مخاطبین بود وهم سایبان مناسبی برای ایراد خطابه به نظر می رسید .
سخنرانی غدیر :
ورود به منطقه غدیر :
روز پنجشنبه قافله عظیم غدیر به حرکت در آمد و سیل جمعیت که بیش از صدو بیست هزار نفر بودند به همراه حضرت سفر پنج روزه تا غدیر را آغاز کردند . حتی پنج هزار نفر از اهل مکه و دوازده هزار نفراز اهل یمن برای مراسم غدیر آمدند .
پس از خروج از مکه ابتدا به " سیرف " رسیدند و از آنجا تا "مرالظهران " آمدند . کم کم به غدیر نزدیک می شدند .
نزدیک ظهر روز دوشنبه هجدهم ذی حجه همین که به منطقه غدیر خم رسیدند حضرت مسیر حرکت خود را به طرف راست جاده و به سمت غدیر تغییر دادند و فرمودند :
ایها الناس ، اجیبوا داعی الله ، انا رسول الله .
ای مردم ، دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام آور خدایم .
این کنایه ازآن بود که هنگام ابلاغ پیام مهمی فرا رسیده است . لذا فرمان دادند که منادی ندا کند : " همه مردم توقف کنید ، و آنانکه پیش رفته اند بازگردند وآنانکه پشت سر هستند توقف کنند . " همچنین دستور دادند که کسی زیر درختان کهنسالی که درآنجا بود نرود و آن مکان را برای برپایی جایگاه سخنرانی خالی بگذارند .
اینک صحرا برای اولین بار شاهد تجمع عظیم بشری بود . وجود مقدس پنج نور پاک ، پیامبر، امیرالمومنین ، حضرت زهرا ، امام حسن و امام حسین عظمت این اجتماع را بیشتر می کردند .
پیامبر چهار نفر از اصحاب خاص خود را یعنی مقداد ، سلمان ، ابوذر و عماررا فرا خواند وبه آنان دستور دادند تا به محل درختان کهنسال بروند و آنجا را آماده کنند .