بیان مسأله:
اعتیاد و به تبع آن معتادان به یکی از معضلات جامعه بدل شده اند. معضلی که به عقیدۀ بعضی از صاحب نظران ریشه کنی آن شبیه آرمان و هدفی دوردست است تا هدفی که بتوان در کوتاه مدت به آن جامۀ واقعیت پوشاند . یکی از وجوه مهم پدیدۀ اعتیاد ، مصرف کنندگان مواد یا معتادان اند. اولین موضوعی که دربارۀ معتادان باید مشخص شود، نحوۀ برخورد با آنهاست . آیا باید معتاد را مجرم دانست یا بنا را بر بیمار بودن او گذاشت . ما حق داریم این سؤال را حتی اگر هزاران بار مطرح و هر بار نیز پاسخ صریحی بدان داده شده باشد ، به قصد بررسی با نگاهی نو، بار دیگر مطرح کنیم تا شاید پاسخ مناسب تری بیابیم. در بسیاری از کشورهای جهان معتاد بیمار تلقی می شود و نمی توان وی را مجرم دانست و حتی به مجازات توقف اجباری در محل ویژه ای دور از جامعه و خانواده محکوم کرد. در کشور ما، ایران، معتاد بار اول باید به مراکز بازپروری اعزام شود و معمولاً دو ماه در محیط محدود و دور از خانواده و جامعه برای ترک اعتیاد به سر برد . اگر معتادی که در مراکز بازپروری ترک اعتیاد کرده، دوباره معتاد شود، مظابق قوانین به زندان اعزام می‌شود و هر چه تعداد ترک وعود بیشتر شود، مجازات توقف اجباری در زندان یا اردوگاهها طولانی تر خواهد شد.
اعتیاد چه جرم باشد و چه بیماری، یک معضل و آسیب اجتماعی است که یا ناشی از آسیبهای اجتماعی دیگر است یا اینکه آسیبهای اجتماعی دیگری را بوجود می آورد . هدف از تحقیق حاضر نیز مخدوش نمودن یا زیر سؤال بردن هیچ یک از دیدگاههای مطرح شده نیست بلکه صرفاً عرضۀ یافته ها و حقایقی در این زمینه است تا امکان تصمیم گیری درست وجود داشته باشد.
٢- بررسی تاریخچۀ موضوع:
٢-١ تاریخچۀ دیدگاههای نظری
«نگاهی دقیق به تاریخچۀ بیماریهای اجتماعی نشان می دهد که هر یک از این بیماریها در طول تاریخ خود سه دیدگاه اجتماعی را تجربه کرده اند . به عبارت دیگر سه نگرش راجع به آنها وجود داشته است:
الف – نگرش انکارگرایانه و جرم نگر
ب- نگرش ساده انگارانه و شخصی گرا
ج- نگرش کل گرایانه یا نظاممند
اعتیاد نیز یک بیماری اجتماعی است، بنابر این برخورد نظام های اجتماعی با آن بر حسب رشد و تکامل دیدگاهها ، به یکی از سه شکل مذکور خواهد بود ».
نگرش نخست، دیدگاهی جرم شناسانه است که معتاد را مجرم و مستحق مجازات میداند؛ این تفکر مأخوذ از جامعه شناسی قضایی است و نجات معتاد را در گوشه ای از زندان می بیند.
نگرش دوم که معمولاً در جامعۀ پزشکی ریشه دارد، معتاد را بیمار تلقی می کند و در صدد است این بیماری را درمان و مهارکند.
نگرش سوم معتادان را نه به چشم مجرمان یا حتی بیماران ، بلکه به چشم قربانیان می نگرد . در این دیدگاه پزشکان اجتماعی و فراگیرشناسان در خط مقدم مبارزه قرار دارند و می کوشند ابعاد گوناگون اعتیاد را بررسی کنند و کاملترین نظریه را ارائه دهند.
٢-٢ دستاوردهای تحقیقاتی پیشین:
گستردگی،تنوع و تعدد تحقیقاتی که پیرامون اعتیاد انجام شده به گستردگی ابعاد و علل وپیامدهای آن است و تاکنون تحقیقات بسیاری را سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل،صندوق نظارت بینالملل داروهایی که استفادۀ نابجا دارند،سازمان بهزیستی کشورمان و ... انجام داده اند که نمونۀ آن طرح پیشگیری (کاهش تقاضا) اکو است . محققان عربی ، انگلیسی و فارسی زبان ، مقالات و کتابها و گزارشهایی نوشته اند که تنها به زبان فارسی تا پایان سال ١٣٧٠ ، ٢٦٧ کتاب، ٥٧٧ پایان نامه، ٢٩٣ جزوه، ١١٧٠ مقاله بوده است . شمار آثاری که دربارۀ مواد مخدر ، اعتیاد ، مبارزه، پیشگیری و درمان آن در کشورمان منتشر می شود روزبروز در حال افزایش است؛ نام برخی از آنها در فهرست منابع ذکر شده است.
٣-اهمیت و ضرورت تحقیق:
اعتیاد به مواد مخدر به عنوان جدیترین مسألۀ اجتماعی در ایران وجوه مختلف جامعهشناسی، روانشناسی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و...دارد. اعتیاد علاوه بر اینکه معلول آسیب های اجتماعی است، علت بسیاری از آسیب های اجتماعی نیز است. گستردگی، عمق و دامنۀ تخریب این معضل اجتماعی، مطالعۀ همه جانبۀ آن را ضروری می کند.
قانون فعلی مبارزه با مواد مخدر مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام تنها در بعد مجازات معتادان گامهایی برداشته و متأسفانه در بعد پیشگیری، اصلاح و درمان راهکاری ارائه نداده است و به نظر می رسد شیوۀ برخورد قانونگذار با معتادان به مواد مخدر جرم زا باشد . با توجه به اینکه قانونی در اجرا موفق است که در سه بعد مجازات ، پیشگیری، درمان و اصلاح بتواند راهکارهای مناسبی ارائه دهد ، لازم است دربارۀ قوانین فعلی مبارزه با مواد مخدر و نتایج اجرای آن مطالعۀ بیشتری انجام گیرد و در صورت لزوم تجدید نظر شود .
آثار مخربی که اعتیاد به مواد مخدر بر روی سلامت جسمانی و روانی فرد ، خانواده ، جامعه و... دارد بیشمار است . در میان این آثار آنچه جای تأمل دارد تأثیر مواد مخدر بر ارادۀ فرد است .بنابراین، مثلاً به لحاظ حقوقی، بررسی معاملات واقع شده در هر یک از حالات روانی فرد معتاد ضروری به نظر میرسد زیرا نقص ارادۀ فرد می تواند اهلیت او را خدشه دار بکند و صحت معاملات وی را زیر سؤال برد.
٤- اهداف کلی تحقیق:
٤-١ تبیین جایگاه واقعی معتاد با در نظر گرفتن دیدگاههای مطرح شده در این باره و نتایج مثبت و منفی اقدامات پیروان آن دیدگاهها.
٤-٢ شناخت ویژگی های جامعۀ معتاد و ارائۀ راهکارهای مناسب برای مبارزه با معضل اعتیاد.
٤-٣ اتخاذ سیاستی همه جانبه و جامع نگر ( مجازات، پیشگیری، درمان، اصلاح) در برخورد با اعتیاد.
٥- سؤالات تحقیق
٥-١ آیا معتاد ، مجرمی است که به علت تعرض به حقوق جامعه ، مستحق مجازات است؟
٥-٢ آیا معتاد، بیماری است که قربانی جامعه و سزاوار درمان است؟
٥-٣ آیا معتاد، محجور و فاقد اهلیت استیفا است؟
٥-٤ هر یک از دیدگاههای مطرح شده دربارۀ معتاد (مجرم، بیمار) چه نتایجی به دنبال خود داشته است؟
٦- روش تحقیق:
٦-١ نوع موضوع: موردی زمینه ایی
در این تحقیق کوشیده شده است تا تصویری جامع و منسجم از اعتیاد ارائه شود و با کشف روابط علی و معلولی میان اعتیاد و بیماری ، اعتیاد و بزهکاری و... به فرضیات تحقیق پاسخ داده شود. همچنین به تشریح و تجزیه و تحلیل مسألۀ اعتیاد پرداخته شده است .
٦-٢ روش گردآوری اطلاعات : بررسی و مطالعۀ کتابخانه ایی
چناچه پیش از این گفته شد، آثار منتشر شده پیرامون اعتیاد و توابع آن بسیار متعدد و متنوع است . برای پاسخ دادن به سؤالات تحقیق برخی از آن آثار، شامل کتاب، مقاله، گزارش و... مطالعه و کوشیده شده پس از پایان تحقیق ، دور از هرگونه گرایش خاص یا پیش داوری نتیجهگیری شود.
داده های آماری ارائه شده در تحقیق ، حاصل تحقیقات میدانی مستقل نیست بلکه یافتههای تحقیقات پیشین است .
٧- تعریف واژه ها و اصطلاحات:
٧-١ اعتیاد: از نظر لغوی، اسم مصدر عربی از ریشۀ عاد است که در فرهنگ لغت معین به مفهوم عادت کردن و خو گرفتن است. در فرهنگ لغت دهخدا ، اعتیاد به مفهوم پیاپی خواستن چیزی آمده است.
سازمان بهداشت جهانی اعتیاد را اینگونه تعریف می کند: اعتیاد به مواد مخدر، مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع است و زاییدۀ مصرف دارویی طبیعی یا صنعتی به شمار می رود و خصوصیات این حالت عبارتند از:
١- وجود تمنا و احتیاج به ادامۀ استعمال دارو و بدست آوردن آن به هر طریق ممکن.
٢- وجود علاقۀ مفرط وشدید یا گرایش به ازدیاد میزان مصرف دارو، که به فزون طلبی مشهور است.
٣- وابستگی روانی و جسمی به آثار داروهای اعتیاد آور ، بدین نحو که وقتی دارو به معتاد نرسد اثر روانی و جسمی، که به آثار قطع دارو موسوم است، در وی ظاهر می گردد .
٧-٢ عادت : عبارت است از عمل اکتسابی یا آموخته شده ای که به طور منظم و بدون کمترین کنترل ]هدایت[ ارادی تکرار می شود.
٧-٣ وابستگی: سازمان بهداشت جهانی در تعریف وابستگی می گوید : وابستگی عبارت است از حالت روانی و گاهی جسمی که در نتیجۀ اثرات متقابل دارو و یا مواد مخدر موجود زنده بر یکدیگر ایجاد گردیده و به توسط واکنشهای رفتاری و امثال آن مشخص می گردد.
٧-٤ معتاد: فردی است که از راههای گوناگون، نظیر خوردن ، تزریق ، دود کردن یا استنشاق، یک یا چند مادۀ مخدر را با هم و به صورت مداوم مصرف می کند و در صورت قطع آن با مسائل جسمانی، رفتاری یا هر دو مواجه می شود.
معتادان به مواد مخدر در یک تقسیم بندی به دو گروه معتادان تفننی و دائم تقسیم می شوند؛ معتادتفننی فردی است که وابستگی عمیق به مواد مخدر ندارد و فقط در برخی مواقع ، آن را مصرف می کند . میانگین مصرف این افراد در هر ماه حداکثر ٤ بار و هر نوبت ١ تا ٣ گرم ( معمولاً تریاک) می باشد .
معتاد دائمی فردی است که در اثر مصرف مکرر و مداوم مواد، دچار وابستگی به مواد است ، که به دو صورت فکری ، یا روانی و جسمی ایجاد می شود؛ وابستگی فکری ایجاد حالتی است که شخص پس از مصرف مادۀ مورد نظر ، احساس رضایت و اقناع می کند . در این حالت میل فراوانی نسبت به مصرف مجدد مواد در شخص بوجود می آید . وابستگی جسمی نیز حالتی است که پس از مصرف مکرر مواد در فرد ایجاد می شود و در صورت عدم مصرف یا خنثی شدن اثر آن ماده ، وی دچار اختلالات شدید جسمی نظیر پا درد، آب ریزش بینی، بی قراری، دل پیچه و... می شود .
٧-٥ مواد مخدر: شامل ترکیباتی است که موجب تغییر در کارکرد مغز به صورت ایجاد حالات هیجانی ، رفتارهای نابهنجار، عصبانیت یا اختلال در داوری و شعور فرد می شود. در یک دسته بندی کلی می توان مواد مخدر را به توان افزا یا محرک زا ، سستی زا و توهم زا تقسیم کرد که هر کدام به دو دستۀ طبیعی و مصنوعی طبقه بندی می شوند .
مواد توان افزا به افزایش فعالیت فکری و بدنی و هیجانی در فرد می انجامد؛ برگ کوکا، کوکائین و خات از نوع طبیعی و آمفتامین ها از نوع مصنوعی مواد توان افزایند.
مواد سستی زا روی اعصاب مصرف کننده اثر می گذارد و در نتیجه به کاهش فعالیت های فکری و واکنشهای عاطفی فرد می انجامد. تریاک و مرفین از نوع طبیعی و هرویین، متادون و کدئین از نوع مصنوعی مواد سستی زایند.
مواد توهم زا موجب اوهام حسی و بصری فرد معتاد می شوند .استحصالات گیاهان چون حشیش، مکالین و برخی قارچها ، دانه های نیلوفر وحشی از نوع طبیعی و مادۀ ال. اس. دی. و اکستازی از انواع مصنوعی محسوب می شود .
٧-٦ بیماریهای اجتماعی: « بیماریهایی که ابعاد اجتماعی دارند ، از نابسامانیهای جامعه ناشی شده اند و خود، این نابسامانی ها را تشدید می کنند» .
٧-٧ محجور: کسی که به علت صغر سن یا نقص یا اختلال قوای دماغی نمی تواند در اموال و حقوق مالی خود آزادانه تصرف کند و اعمال حقوقی را انجام دهد . از این رو او به حمایتهای قانونگذار احتیاج دارد.
٧-٨ جرم: « پدیدۀ جزایی یا جرم، مبتنی بر رفتاری است که از طرفی مخالف نظم اجتماعی است و از طرفی دیگر ، باید این رفتار در قانون جزا پیش بینی و مستوجب کیفر قانونی باشد ». به موجب مادۀ ٢ قانون مجازات اسلامی ، هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود .
٧-٩ مجرم: کسی که با علم ، اراده و ادراک، اعمال مادی تشکیل دهندۀ جرم را مرتکب شده است و در نتیجه قابل مجازات باشد
٧- سفیه : « غیر رشید با سفیه مترادف است . سفیه در لغت به معنی جاهل و احمق است و در فقه و حقوق به کسی گویند که عادت او اسراف و تبذیر در خرج است و تصرفات مالی او عاقلانه نیست» .
واژگان کلیدی:
اعتیاد، مواد مخدر، آسیب اجتماعی، اختلالات روانی، بزهکاری، مجازات، مجرم، محجور، سفیه، معتاد، بیمار