اعتیاد ، سالها تنها به عنوان یک « جرم » شناخته می شد و فرد معتاد را صرفاً یک « مجرم » می شناختند . تحقیقات جامعی که به ویژه در دانشگاه « یل » انجام گرفت بروز تغییرات شیمیایی و حتی ، فیزیکی در بافت مغز افراد معتاد را به اثبات رساند و کارشناسان ، امروزه اعتیاد را یک بیماری مزمن و عود کننده می شناسند که به صورت حمله های متناوب « احساس نیاز » و « مصرف » ماده مخدر تظاهر می یابد . متأسفانه به نظر می رسد که در برخورد با معضلات و مشکلاتی که اهمیتی به مراتب کمتر از اعتیاد دارند منطقی تر برخورد می شود . عذر یک فرد سیگاری که با قیافه حق به جانب ادعا می کند که « مجبور است » سیگار بکشد ؛ به راحتی پذیرفته می شود و خیلی مؤدبانه از او می خواهند که در محل مجزایی به استعمال دخانیات مشغول شود .
این در حالی است که نگاه صرفاً مجرمانه به شخص معتاد ، از او تنها و تنها انتظار « ترک » و آن هم « خیلی فوری » دارد . دکتر آلن لشنر «Alan Leshner » دبیر انستیتو ملی مبارزه با مواد مخدر معتقد است که هیچ نیازی در انسان ، قوی تر و شدیدتر از احساس نیاز یک معتاد به مصرف مواد مخدر نیست .
اعتیاد در ایران
کشور اسلامی ایران به علت قرار داشتن در شاهراه ترانزیت مواد مخدر و نیز جایگاه نسبتاً موجه مصرف تریاک در فرهنگ ایرانی ، همواره با خطر و عوارض اجتماعی اعتیاد روبرو بوده است .تخمین زده می شود که حدود 2 میلیون نفر معادل 3 درصد از کل جمعیت ایران به نوعی از مواد مخدر استفاده می کنند . پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ویژه در یک دهه اخیر اقدامات بسیار جدی و مؤثری در مقابله با گروههای قاچاق و توزیع مواد مخدر صورت گرفته است . با این حال ، افزایش شیوع اعتیاد در جمعیت زنان همه و همه حقایقی هستند که لزوم برخورد ریشه ای تر و منطقی تر با این معضل ملی را طلب می کنند . نکته مهمی که در این مجال قصد پرداختن به آن را داریم ؛ پرداختن به مشکلات بهداشتی و بیماریهای عفونی خطرناک است که یک فرد معتاد را در جامعه و محیط زندان تهدید می کنند و با توجه به ارتباط این افراد با کل جامعه ، آنها را به منابع خطرناکی برای انتشار بیماریهای عفونی خطرناکی چون ایدز و هپاتیت تبدیل می سازند
ایدز
از زمانی که نخستین مورد بیماری ایدز در سال 1981 در کشور آمریکا گزارش شد تا کنون بالغ بر 3 میلیون مورد ثابت شده بیماری ایدز از 208 کشور جهانی به سازمان جهانی بهداشت ( WHO ) گزارش شده است و به گزارش همین سازمان ، امروزه حدود 1/36 میلیون نفر انسان زنده آلوده به ویروس ایدز در جهان زندگی می کنند.
آمار رسمی منشر شده در انتهای سال 1380، تعداد مبتلایان به عفونت ویروس ایدز در ایران را 3109 نفر عنوان می کند . در حالیکه کارشناسان و متخصصین امر، این رقم را به حدود 25 هزار نفر تخمین می زنند
بر اساس آمارهای جهانی ، حدود 80 درصد از عفوتنهای ویروس ایدز از راه تماس و رابطه جنسی ، 12 درصد از طریق اعتیاد تزریقی و استفاده از سرنگهای آلوده و مشترک و 4 درصد از طریق انتقال فرآورده های خونی آلوده منتقل می شوند . این در حالی است که متخصصین و کارشناسان معتقدند که الگوی انتقال ویروس ایدز در کشور ما متفاوت است و برآورد می شود که 31 درصد از موارد ابتلا در ایران از طریق اعتیاد تزریقی ، 25 درصد از راه انتقال خون و فرآورده های خونی آلوده و 11 درصد متفرقه انتقال می یباند . به این ترتیب در می یابیم که افراد معتاد و به ویژه ، معتادان تزریقی به طرز فاحشی بیشتر از افراد عادی جامعه در معرض خطر آلودگی با ویروس ایدز ( HIV ) قرار دارند .هپاتیت
هپاتیت به معنی التهاب کبد است و 5 نوع ویروس هپاتیت D ، C ،B ،A و E شایع ترین و مهمترین علت این بیماری به شمار می روند
هپاتیتهای ویروسی شایع ترین علت بیماریهای مزمن کبدی و سرطان کبد شناخته شده اند و سازمان بهداشت جهانی سرطان و سیروز کبدی ناشی از هپاتیت B را نهمین علت مرگ و میر در تمامی دنیا معرفی کرده است .
ویروسهای هپاتیت نوع B وC مهمترین و خطرناکترین نوع هپاتیتهای ویروسی را ایجاد می کنند ودرست مانند ویروس ایدز ، اعتیاد تزریقی و انتقال فرآورده های خونی آلوده ، مهمترین راه انتقال آنها به شمار می روند و معتادان تزریقی ، باز هم به عنوان گروه پر خطری شناخته می شوند که بیش از افراد عادی جامعه در معرض آلودگی با این نوع ویروسها قرار دارند .
در خصوص بیماری هپاتیت نوع B که 2 میلیون نفر را در ایران مبتلا نموده است ، 3 درصد جمعیت کشور را پوشش می دهد .
زندان
جرمهایی که افراد زندانی به علت انجام آنها در زندان به سر می برند اغلب همان رفتارهای پر خطری هستند که فرد را در معرض ابتلاء به بیماریهای عفونی خطرناکی چون ایدز و هپاتیت قرار می دهند . ( اعتیاد تزریقی ، بی بند و باری جنسی ، خشونت و ... ) از سوی دیگر ، محیط زندان برای بسیاری از افراد ، نخستین فرصت زندگی برای آشنایی با اعمال خلافی چون اعتیاد و بی بند و باری جنسی محسوب می شود .
با وجود تمام ممنوعیتها و مراقبتها دیده می شود که رفتارهای پر خطری چون اعتیاد تزریقی ، اشتراک سرنگ ، خالکوبی ، رابطه جنسی و ... در بین زندانیان از شیوع بالایی برخوردار است .
زندانی های معتاد در اثر پیامدهای روانی ماده مخدر و یا در ازای دریافت پول یا دارو گاهی تن به روابط جنسی نامشروع می دهند . از سوی دیگر، ممنوع بودن استفاده از مواد مخدر و در دسترس نبودن وسیله مناسب تزریق گاهی افراد معتاد را مجبور می سازد که از هر راه و به هر شیوه ای متوسل شود تا ماده مخدر را به بدن خود برساند . دیده شده است که در برخی موارد 15 تا 20 نفر از یک سرنگ آلوده مشترک استفاده می کنند و استفاده از وسایل معمولی مانند مغز خودکار به یک جهت تزریق مواد مخدر چندان ناشایع نیست .
بر اساس اطلاعات موثق و تأیید شده ای که از زندانها و مراکز بازپروری کشور به دست آمده است ، عده بسیاری از ساکنان این مراکز بخصوص در استانهای کرمانشاه و کرمان از نظر عفونت با ویروس ایدز ، ویروس هپاتیت ، مثبت هستند .
از سوی دیگر ، زندانها ، دیگر چهار دیواریهای بلند و جدا از جامعه به شمار نمی روند . خیلی از زندانیها دوره حبس کوتاه دارند و بسیاری از آنها در دوران مرخصی و یا پس از آزادی به جامعه باز می گردند و با جامعه در ارتباط هستند .
در تحقیقی که در کشو رآمریکا انجام گرفت دیده شد که 51 درصد از زندانیان و 12 ساعت پس از آزادی ، یک رابطه جنسی داشته و 11 درصد آنها در نخستین روز آزادی به تزریق مواد مخدر روی آورده اند .
یک فرد معتاد زندانی نه تنها خود در معرض آلودگی به بیماریهای خطرناکی چون ایدز و هپاتیت قرار دارد بلکه می تواند به عنوان یک ناقل عمل کرده و عوامل عفونی خطرناک را به داخل انتقال دهد .
اقدامات صحیح
زندان برای بسیاری ، نخستین فرصت آشنایی با اعمال خلاف است . با این حال ، برای بسیاری از افراد هم اولین و تنها فرصت بهرمند شدن از امکانات بهداشتی و درمانی به شمار می رود .
کم نیستند افرادی که فرصت معاینه و بررسی جامع و دقیق پزشکی را برای نخستین بار در زندان بدست می آورند . پس ، پسندیده است که ما هم از این فرصت استفاده کرده و :
1- آموزش صحیح آنها را از رفتارهای پرخطر آگاه کرده و رفتارهای سالم و صحیح را به آنها آموزش دهیم .
2- ا انجام بیماریابی ، زندانیان بیمار و معتاد را در بدو ورود به زندان شناسایی کنیم .
3- زندانی های بیمار و معتاد را افراد نیازمندی بدانیم که درمان کامل آنها می تواند از خطر جدی انتشار آلودگی بین زندانیان و نیز انتقال به محیط خارج از زندان جلوگیری کند .
4- با پیگیری کارآمد زندانی پس از آزاد شدن از زندان ، از سوی آوردن مجدد وی به اعمال رفتارهای پر خطر جلوگیری نماییم .
استراتژیهای کاهش آسیب
در آخرین دستورالعمل انجمن طب اعتیاد آمریکا ، فصل مجزایی به معرفی روشهای کاهش آسیب در معتادان تزریقی اختصاص یافته است .
امروزه کارشناسان معتقدند که انتظار ترک آنی و اصلاح فوری و کامل از یک فرد معتاد که با مشکلات فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی متعددی دست به گریبان است چندان انتظار واقع بینانه ای به نظر نمی رسد و پیشنهاد می کنند که با آموزش صحیح رفتارهای کم خطر و بهداشتی لااقل از آلودگی وی با انواع بیماریهای خطرناک و مسری جلوگیری به عمل آید .
به این ترتیب ، علاوه بر اینکه فرد معتاد و کل جامعه در مقابل ابتلاء و انتقال عوامل عفونی خطرناک مصون می مانند ، خود این تغییرات رفتاری اندک می توانند زمینه ساز اصلاحات بزرگتر و ترک کامل ماده مخدر توسط فرد معتاد گردند .
در بسیاری از کشورها امکان دستیابی فرد معتاد به سرنگ استریل چه در جامعه و چه در داخل زندان ، حتی شرایط و ضوابط خاصی وجود دارد. دسترسی فرد معتاد به داروی متادون نیز اقدام دیگری است که کارشناسان معتقدند لااقل سبب می گردد که فرد معتاد از رفتار پرخطرتزریق به شیوه کم خطر تر خوردن ماده مخدر روی آورد .
به هر حال، تجربه نشان داده است که منع کردن انسانها از یک رفتار اشتباه بدون جایگزین کردن یک رفتار صحیح ، اغلب نتیجه ای جز تلاش انسانها برای دستیابی به آن رفتار اشتباه از شیوه هایی به مراتب خطرناک تر و اشتباه تر به بار نخواهد آورد .