جاهلیت از گذشته تا حال
هرگاه از جاهلیت سخن به میان می آید، چنین به نظر می رسد که جاهلیت مربوط به دوران گذشته بوده و امروز در دوران عقلانیت بشر، سخن از آن، سخنی گزاف و خارج از تمدن است. اما با تامل در مفهوم جاهلیت و آنچه که بر بشر امروز می گذرد، روشن می شود که این معضل بزرگ، امروز هم گریبان گیر بشر است.
جاهلیت چیست؟ و آیا با همه تحولات علمی و ترقیات بشر در قرون اخیر، به کارگیری لفظ جاهلیت در مورد انسان عصر حاضر صحیح است؟
جاهلیت نخستین (جاهلیت اُولی به تعبیر قرآن) و جاهلیت نوین (جاهلیت ثانی) به چه معنا است؟ و آثار و علائم جاهلیت دوران ما چیست؟ اینها مسائلی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
جاهلیت از دیدگاه قرآن و روایات
چنانکه اشاره شد قرآن و روایات راجع به جاهلیت، تعاریفی دارند که توجه به آن، بسیاری از حقایق را روشن می سازد.
خداوند در قرآن می فرماید:
اِذ جَعَلَ الذِینَ کَفَرُوا فِی قُلوبِهِم الحَمِیَّه َ حَمِیَّه َ الجَاهِلِیَّه
آنگاه که کافران در دلهای خود تعصب (آنهم) تعصب جاهلی قرار داده‌اند.1
حمیت از ماده «حَمی» به معنای حرارت است و سپس در معنای غضب، و بعد از آن در معنای نخوت و تعصب آمیخته با غضب به کار رفته است. علی(ع) در خطبه قاصعه بارها روی این معنا تکیه کرده است و در مذمت ابلیس که پیشوای مستکبران بود می فرماید:
صَدَّقَهُ بِهِ اَبنَاءُ الحَمیَّه ِ وَ اِخوانُ العَصَبِیَّه وَ فَرَسانُ الکِبرِ وَ الجَاهِلِیَّه ِ
او را فرزندان نخوت و حمیت و برادران عصبیت و سواران برمرکب کبر و جهالت تصدیق کردند.
و در جای دیگر- در همین خطبه- به هنگامی که مردم را از تعصبات جاهلیت بر حذر می دارد، می فرماید:
شراره های تعصب و کینه های جاهلی را که در قلب دارید خاموش سازید، که این نخوت و حمیت و تعصب ناروا در میان مسلمانان، از القائات و نخوتها و وسوسه های شیطان است.2
در حدیثی از امام علی بن الحسین(ع) آمده که وقتی از حضرت درباره عصبیت سوال کردند، فرمود:
تعصبی که موجب گناه است اینست که انسان بَدان قوم خود را از نیکان قوم دیگر برتر بشمرد. ولی دوست داشتن قوم خود، تعصب نیست. تعصب آن است که آنها را در ظلم یاری کند.3
قرآن در بیان داستان شب بعد از جنگ احد و احتمال خطر حمله مشرکین به مدینه و ترس انسانهای منافق و ضعیف الایمان می فرماید:
ثُمَّ اَنزَلَ عَلَیکُم مِن بَعدِ الغَمِّ اَمَنَه ً نُعاساً یُغشَی طائِفَه ٌ مِنکُم وَ طائِفه ٌ قَد اَهَمَّتْهُم اَنفُسُهُم یَظُنُّونَ بِاللهِ غَیر الحقِّ ظَنَّ الجَاهِلیه ِ
سپس خداوند بعد از آن‌اندوه، آرامشی به صورت خواب سبکی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت. گروهی تنها در فکر جان خود بودند و درباره خدا، گمان های ناروا همچون گمان های دوران جاهلیت می بردند.4
آنها در مورد خدا گمان های نادرست همچون گمان های دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده های پیامبر(ص) را می دادند و به یکدیگر و یا به خویشتن می گفتند: آیا ممکن است با این وضع دلخراشی که می بینیم پیروزی نصیب ما بشود. یعنی بسیار بعید و غیر ممکن است. قرآن در جواب آنها می گوید: بگو همه امور برای خداست.5
قرآن در پیام دیگری اشاره می فرماید:
اَفَحُکمَ الجَاهِلیه ِ یَبغُونَ؟ وَ مَن اَحسَنَ مِنَ اللهِ حُکماً لِقومٍ یُوقِنون.
آیا خواستار حکم جاهلیت‌اند؟ برای مردمی که یقین دارند داوریِ هیچ کس از خدا بهتر نیست.6
در کتاب کافی از علی (ع) نقل شده است که فرمودند:
الحُکمُ حُکمان، حُکمُ اللهِ و حُکمُ الجاهِلیه ِ فَمَن اَخطَا َحُکمَ اللهِ حَکَمَ بِحُکمِ الجَاهِلیَّه ِ
حکم دو گونه بیشتر نیست یا حکم خداست یا حکم جاهلیت و هر کس حکم خدا را رها کند به حکم جاهلیت تن در داده است.7
از اینجا روشن می شود مسلمانانی که با داشتن احکام آسمانی به دنبال قوانین ساختگی باطل دیگر افتاده‌اند، در حقیقت در مسیر جاهلیت گام نهاده‌اند.8
حضرت علی(ع) می فرماید:
پیامبر گرامی اسلام(ص) بعد از مراسم حج به طرف مدینه حرکت فرمودند، در بین راه ماجرای غدیر خم و خطبه آن حضرت مطرح شد. پیامبر در آن خطبه معروف فرمودند: به خدا قسم خداوند به انبیاء و رسولان در مورد من بشارت داده، من آخرین انبیاء و رسولانم و من حجت خدا بر همه مخلوقات آسمانها و زمینم. هر کس در این موضوع شک کند کافر است، آن هم کفر جاهلیت اول، و کسی که در این گفتارم تردید کند در همه چیز تردید کرده و تردید کننده در آن آتش جهنم است. 9
حارث بن مغیره می گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا پیامبر (ص) فرموده‌اند: کسی که بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است؟ حضرت فرمودند: آری. پرسیدم آیا جاهلیت جاهلان و سفهاء یا جاهلیتی که امامش را نسناخته؟ حضرت فرمودند: جاهلیت کفر و نفاق و گمراهی.10
پیامبر گرامی اسلام(ص) نگاهی به حضرت علی(ع) نموده و آنگاه فرمودند:
یَا عَلی مَن اَبغَضَکَ اَمَاتَهُ اللهُ مِیتَه ً جَاهِلیَِه ً وَ حَاسَبَهُ بِمَا عَمِلَ، یَومَ القِیامَه ِ
ای علی، کسی که دشمن تو باشد، خداوند او را به مرگ جاهلیت می میراند. و بر اساس آنچه عمل کرده در روز قیامت با او رفتار می شود.11
از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده که فرمودند:
مَن اَنکَرَ القَائِمَ مِن وُلدی فِی زَمانِ غیبتهِ مَاتَ مِیتَه ً جاهلیه ً
کسی که منکر قائم از فرزندان من در زمان غیبتش بشود به مرگ جاهلیت می میرد.12
در دعای غیبت امام زمان(عج) بعد از درخواست معرفت خدا و پیامبر (ص) و امام و حجت خدا، از خداوند طلب می کنیم:
اَللهُمَ لَا تَمِتنِی مِیتَه ً جاهلیه ً وَ لا تُزِغ قَلبِی بَعدَ اِذ هَدَیتَنی
خدایا مرا به مرگ جاهلیت نمیران و قلبم را پس از هدایت منحرف مساز.13
مقصود از مرگ جاهلیت در این دعا، عدم معرفت امام زمان(عج) است.
امام صادق (ع) می فرماید:
مَن شَرِبَ مُسکِراً لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ اَربَعینَ یَوماً. فَاِن مَاتَ فِی الاَربعین، مَاتَ مِیتَه ً جَاهلیه ً وَ اِن تَابَ، تَابَ اللهُ عَلیهِ
کسی که شراب بنوشد، چهل شبانه‌روز نمازش پذیرفته نیست و اگر در این چهل روز بمیرد به مرگ جاهلیت مرده، ولی اگر توبه کند خداوند توبه اش را می پذیرد.14
از مجموع آیات و روایاتی که در این باب ذکر شد می توان مصادیق جاهلیت را در موارد زیر خلاصه نمود:
1- حکم و حکومت ناحق، رفتار خلاف قانون الهی و مبتنی بر هوی و هوس و روی گردانی از دستورات الهی.
2- بی توجهی به وعده های الهی و بد‌اندیشی درباره افعال خداوند.
3- پای فشردن بر خواسته های نابه جا، تعصب و جانب داری بی دلیل از عقاید و‌اندیشه های باطل.
4- نژاد پرستی و برتری قوم و قبیله بدون دلیل منطقی(حمیت جاهلیت)
5- فساد اخلاقی و شراب و قمار، و جنگ و غارت گری.
6- عدم پذیرش رهبری صالح و معصوم و بی توجهی به احکام الهی.
جاهلیت نخستین
قرآن در سوره احزاب، خطاب به زنان پیامبر(ص) جاهلیت نخستین را این گونه بیان می فرماید:
وَ قَرْنَ فِی بُیوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجنَ تَبَرُجَ الجَاهِلیه ِ الاُولَی
در خانه هایتان بمانید و مانند جاهلیت اولی تبرج (آشکار کردن بدن و زینت) نداشته باشید.15
اما اینکه منظور از جاهلیت اولی چیست، ظاهراً همان جاهلیتی است که مقارن عصر پیامبر(ص) بوده و به طوری که در تواریخ آمده در آن موقع زنان حجاب درستی نداشتند و دنباله روسری های خود را به پشت سر می‌انداختند به طوری که گلو و قسمتی از سینه و گردنبند و گوشواره های آنان نمایان بود. به هر حال این تعبیر نشان می دهد که جاهلیت دیگری همچون جاهلیت عرب در پیش است که ما امروز در عصر خود آثار این پیشگویی قرآن را در دنیای متمدن مادی می بینیم.16
جاهلیت قبل از اسلام
پیرامون جاهلیت عرب قبل از اسلام (جاهلیت اُولی) در کتب تاریخ، مسائل زیادی مطرح شده است که- برای روشن تر شدن مفهوم جاهیت- به بعضی از آنها اشاره می نمائیم.
1- از نظر امام علی(ع) لجاجت در برابر حق، حمیت و تعصب بی جا و شیطانی، خودپسندی و غرور، عدم‌اندیشه و تفقه در دین، به کار نبردن گوهر خرد در خداشناسی، میراث دار فرهنگ منحط گذشته بودن و از پیشوایان ستمگر پیروی نمودن از نمودهای جاهلیت است.
امام در خطبه ای درباره حالات و ویژگی های مردمان دوران جاهلیت در آستانه بعثت پیامبر، می فرماید:
در آن دوران، ملت ها در خوابی عمیق فرو رفته بودند. فتنه و فساد در مجرای به راه‌انداختن هرج و مرج، جهان را فرا گرفته بود. کارهای خلاف، میان مردم منتشر شده و امور زندگی از هم گسیخته بود. آتش جنگ ها زبانه می کشید. دنیا بی نور و پر از نیرنگ گشته بود. برگ های درخت زندگی به زردی گراییده، از ثمره زندگی خبری نبود. میوه دنیای آن روز فتنه و غذایش مردار بود. در درون، وحشت و اضطراب و در بیرون شمشیر حکومت می کرد.17
به نظر می رسد. علی(ع) همه دنیای قبل از اسلام را غرق در جاهلیت می دیدند.