تحقیق مقاله فضای سبز، فضا هایی برای حفظ کیفیت زندگی

فضای سبز: عامل تعادل زیست محیطی

در فضاهای شهری، تعداد منابع مضر زیاد است. صدای موتورها و انفجارها، گازهای آلوده کننده هوا و... به وجود آمدن آب و هوایی منطقه ای و مختص فضای بیرون شهری ناشی از این آلودگی هاست که نوعی تیرگی جوی به دلیل وجود غبارهای آلوده کننده و بخارهای سمی و فقدان جریان هوا بوجود می آید فقدان جریان هوا به دلیل وجود ساختمانها که از جریان هوا جلوگیری می کند بوده و همین امر سبب تشکیل لایه ای از هوا برروی شهر می شود و جریان هوا را مجبور به عبور از روی آن می کند. به دلیل آلودگی هوا، کاهش قابل ملاحظه ای در جذب پرتوهای خورشیدی به وجود می آید. فضای سبز داخل شهری می توانند درجه حرارت را کاهش دهند و خود نشانگر وجود جریان هوا در سطح زمین هستند. فضای سبز وظیفه ضدعفونی کردن را نیز به عهده دارد در صورتی که فضاهای سبز کوچک در محله های پرتراکم و خالی از مناطق سبز با مکیدن غبار از محیط خود آلوده ترند. برای زدودن غبار به طور مؤثر به یک حداقل مساحت و یک میزان خاصی از فضای سبز در قبال فضای ساخته شده نیاز است این کودکان هستند که بیشترین قربانی های این قضایا هستند. کودکانی که احتیاج به پرتوهای خورشیدی مفید، هوای سالم و منزه از آلودگی دارند. – نمودار (الف) طبقه بندی فضاهای سبز شهری

فضایی برای دوران طفولیت

در این قرن انسان بیشتر به سرنوشت و آینده کودکان خود احساس توجه می کند و به همین علت نیز در هیچ یک از زمانها تا به این حد معلومات خود و در پی آن تدارک فضا برای فعالیتهای کودک را ناقص و ناکافی نیافته است. می توان مفهوم فضای سبز شهری را برمبنای شکل جدیدی به نام دوران طفولیت مورد بررسی قرارداد.در واقع این پرسش که چگونه باید محیط زیست مناسب حال کودکان و جوابگوی نیازهای اساسی از جمله بازی، شادی، فراگیری و فراغتی باشد، کلیه مشکلات مربوط به سازماندهی شهر را تحت الشعاع قرار می دهد. با احداث زمینهای بازی تلاش شده به این پرسش پاسخ داده شود این زمینها فضایی دقیق و خاص برای بازی کودکان هستند. این پاسخ مطمئنا ابتدای راه حل است. اگر شهر مکانی برای فعالیتهای شهری ونه تراکمی از مسئولیت ها باشد.

پس فضاهای بیرون شهری هم می توانند به عنوان قلمرو کودکان محسوب شوند.

مکان های باز کودکان کدامند؟ می توان فهرستی بی انتها از این اماکن تهیه کرد. مسیرهای عابرین فضای آزاد غیراختصاصی فضاهایی با عملکرد متفاوت به فضاهای بسته یا نیمه بسته، گوشه ای درامان از هجوم باد، فضاهای آفتابگیر و سایه دار، ورودی ساختمانها، میدان های کوچک، محل های ملاقات، گوشه ای برای بازی خردسالان، پارک، زمین ماجراجویی، استراحتگاهها، مدرسه، چمن بازی و ....

اما آیا کودک در شهر به عنوان شهروند جایی دارد همه چیز به لحاظ دید، جنس، ایمنی، .... برای بزرگسالان طراحی شده است. به جز فضاهایی چون مهد کودک ها و فضاهای بازی که آنها هم فاقد کیفیت مناسب هستند.

ارتباط کودکان با طبیعت

بر طبق این نظریه، بازی راه  خروج انرژی طبیعی بدن انسان است. انسان دارای مقدار مشخصی انرژی برای کار و زندگی است و زمانی که دارای انرژی مازاد باشد، به بازی می پردازد. کودکان به نسبت بزرگسالان تمایل بیشتری به بازی کردن دارند ودرنتیجهاز انرژی مازاد بیشتری برخوردار هستند. با خروج انرژی مازاد در حین  بازی ، تعادل دوباره به بدن انسان باز میگردد.این نظریه با تاکید بر جنبه های بیولوژیکی در بازی های جسمانی ، سایر گونه های بازی همانند بازی های نشستنی و آزام را نادیده گرفته است.

1_ (Spencer 1973) Surplus energy theory

اهمیت آن برای رشد بچه ها

تقریبا 150 سال پیش، روانشناس قرن نوزدهم هربرت اسپنسر1 کتاب خود را به نام اصول روانشناسی منتشرکرد که در آن از نظریه انرژی مازاد طرفداری کرد و آن را دلیل اصلی برای بازی بچه ها دانست که بچه ها باید از انرژی مازاد خود استفاده کنند. این نظریه سرانجام بدی دربرداشت که برروی طراحی فضای باز برای کودکان اثر سوئی داشت. در نتیجه نظر اسپنسر حیاط یا زمین های بازی به عنوان فضاهایی برای بازی فیزیکی در نظر گرفته شد.

نظریه مدیران و طراحان تسهیلات مبنی براینکه حیاط باید برای نظارت بچه ها طراحی شود، اهمیت سهولت نگهداری و مراقبت از بچه ها بیشتر از تحریک آنها، به طرح بیهوده وبی نتیجه محیط های خارجی (باز) کودک کمک کرده اند.

در اینجا طرح زمین های بازی مطرح شد که در آن نه سایه و پناهگاهی و نه فرصت هایی برای تماس با طبیعت وجود دارد طرح زمین بازی، عدم درک از چگونگی کیفیت مهارت های اجتماعی و یادگیری محیطی را منعکس می کند.

به طوری که رگرهارت اظهار داشت این مفهوم نادرست از بازی در فضاهای بازی که برای بچه ها ایجاد می کنیم درز کرده است و محیط های بی روح و بی ارزشی را ایجاد می کند.

تاریخچه بچه ها در تماس با طبیعت

درگذشته انسان ها تکامل یافته و در تماس نزدیک با طبیعت- کشت و زرع- گیاهان، حیوانات اهلی و خانگی به نیاکان ما اجازه می داد تا در مکان های طبیعی زندگی کنند. در طول تاریخ اولین انتخاب بچه ها اغلب گریختن از فضای زندگی و رفتن به نزدیکترین حیاط وحش بوده حال این منطقه ممکن است منطقه ای پوشیده از درختان تودرتو باشد. چندسال قبل بیشتر بچه ها روزهای خود را اطراف زمین های کشاورزی و مراتع یا طبیعت سپری می کردند. اما امروزه محیط پیرامون آنها پوشیده از پیاده روها و پارک ها و خیابانهاست و نسبت به گذشته محدودیت های بی شماری را داراست.

q از آنجایی که کودکان زمین اطراف خود را نوعی زمین بازی تصور می کنند طبیعت بستر مناسبی است که می تواند آنها را ساعت ها به خود مشغول سازد.

q عدم تماس با طبیعت از دست دادن طبیعت است

نه تنها عدم تماس با طبیعت تأثیر منفی در رشد بچه ها و یادگیری آنها دارد. بلکه این مرحله تا فراموشی و ازدست رفتن محیط طبیعت ادامه می یابد. کندوکاو کاهش می یابد.  

1_ See

www.Naturalearning. org/ children.html

نابودی تجربه کودکان

زندگی کودکان امروز بسیار متفاوت است. امروزه کودکان فرصت های کمی برای بازی در فضای خارجی و تماس با طبیعت دارند. محدودیت های فیزیکی به چندین عامل بستگی دارد1.

‌ یکی از آنها ترس والدین از ایمنی و امنیت بچه هاست. بررسی و تحقیقات سال 2004 نشان می دهند که مادرانی که دارای بچه های 3 تا 12 سال هستند از مسائل ایمنی و جنایی می ترسند و اجازه نمی دهند بچه ها در فضای خارجی یا بیرون از خانه بازی کنند.

 عامل بعدی خطر غریبه هاست و یا ترس از اینکه بازی بچه ها باعث مزاحمت همسایه ها شود.

 عامل بعدی اشعه فرانبخش خورشید است که باعث سوختگی وبیماری های پوستی دیگر می شود.

فرهنگ اینکه بچه ها می توانند در خارج از خانه و در فضای بیرونی بازی کنند روزبه روز از بین می رود و به پرورش و نگهداری در داخل منزل تبدیل می شود. بنابراین تماس بچه ها و بدست آوردن تجربیاتی که خودشان از طبیعت بدست می آورند کاهش می یابد.

تجربیات تبدیل شده

امروزه زندگی بچه ها هیچ تماسی با طبیعت و حیات طبیعی ندارد. تجربیات آنها اکثرا در رسانه ها تبدیل یافته و با عکس ها و نوشته ها شکل می گیرد. عوامل مجازی جایگزین عوامل طبیعی و واقعی شده است. تلویزیون حیات وحش را به آنها نشان می دهد. و بازیهای کامپیوتری جای تمام بازیهای کودکانه دیگر را گرفته است.

از آنجایی که کودکان دنیای اطراف خود را نوعی زمین بازی تصور میکنند، طبیعت بستر مناسبی است که میتواند آنها را ساعت ها به خود مشغول سازد

1_ see:

1_1_www.barnenstandskap.com

1_2_www.children'slandscape.com

1_3_www.children'slayanea.org.

بچه ها طبیعت خارجی و اطراف خودرا درک نکرده و هیچگونه تماسی با آن ندارند تا اطلاعات و تجربیاتی را از دنیای طبیعی بدست آورند.

کودک و ضرورت تماس با طبیعت

در دهه 1960، وقتی که مربیان و محققان این فرض را پذیرفتند که عقل و شعور، مخصوصا در 8 سال اول زندگی اصلاح شدنی و متکی برتجربه است. نقش کلیدی محیط را هم تصدیق کردند. رشد عقلانی و رشد ادراکی، شناختی به تجربه وسیع تری در محیط ارتباط دارد و این کاملا اثبات شده است که یادگیری براساس تجربه  و کار عملی مؤثرترین شیوه است.1

تحقیقات نشان می دهد که اکثر بزرگسالان از یک فضای بیرونی به عنوان استثنائی ترین و بااهمیت ترین خاطره دوران کودکی یاد می کنند. بسیاری از مهارت ها و شایستگی هایی که در خلال سال های اولیه زندگی در کودک ایجاد می گردد، در محیط بیرون از ساختمان شکل می گیرد و فضای بیرونی اغلب برای بچه ها جالب تر و جذاب تر است.

این نظر که بازی در فضای آزاد به طور روزانه و موقت غیرضروری است بسیار بد و اسفناک است، مخصوصا برای بچه های شهرنشین که احتمالا در آپارتمان زندگی می کنند، برعکس تفریحگاه ها و پارک ها در جریان رشد بچه های پیش دبستانی مکمل اصلی است و به رشد کودک در زمینه های گویایی، خواندن و نوشتن و .. کمک می کند.

فضا های طبیعی و بیرونی فرصت های بی نهایتی برای یادگیری منظم تر و سازمان یافته تر دربردارد. مثلا در یک باغ می توانند گیاهان را نامگذاری کنند. در آن چاله حفر کنند، دانه بکارند و رشد و نمو گیاهان را مشاهده کنند. حشرات، کرمها و... را مورد مشاهده قرار دهند، میوه ها را جمع آوری کنند، یک ساعت آفتابی، باران سنج، دماسنج و هرنوع وسیله ای که با آفتاب کار می کند را مشاهده کنند.

فضاهای طبیعی برای مفاهیم زمان، فصل، آب و هوا مورد استفاده قرار می گیرد و می توان از هربخش فضای بیرون برای نشان دادن اصول و مفاهیم استفاده کرد. یکی از اجزاء مهم محیط کودک طبیعت و ارتباط با طبیعت است بویژه برای آن دسته از بچه هایی که این تنها فرصت انس با طبیعت برای آنان محسوب می شود.

 از این رو فضای دلخواه کودکان، فضایی مملو از عناصر طبیعی چون گیاهان، گل ها، آب و خاک، شن ،حیوانات و حشرات است. دلیل اینامر سه کیفیت محیط های طبیعی است که شامل تنوع تمام ناپذیر آن، انسان ساخت نبودن آنها و حس جاودانگی و پایان ناپذریری آنهاست

1_ see:

1_1_www.whitehinson.com/children/articles/outdoor.shtml

1_2_www.lib.niu.edu/IPO/ii1960619.html

جذابیت فضای طبیعی

اکثر بزرگسالان بازی در یک قطعه زمین خالی، در امتداد جوی فاضلاب یا در جاهای دست نخورده دیگر  را به یاد می آورند که از محدودیت های والدینشان رها بوده اند. تحقیقات نشان می دهد که بچه های شهری کسانی که اغلب تماس کمی با طبیعت دارند نسبت به فضاهای طبیعی واکنش های متعددی همراه با ترس نشان می دهند.

بیشتر از نیمی از واکنش ها به خاطر ترس از گیاهان است. خیلی از بچه ها از لغاتی مثل خراب، کثیف، آفت زده و نفرت انگیز برای اشاره به عناصر طبیعی مثل خاک، گل، آب، بوهاو ...  دارند.

محققان بر اهمیت برنامه های بیرونی و در فضای باز تأکید می کنند برای بچه ها با هدف ایجاد تجربه های مثبت و برقرار کردن ارتباط با طبیعت و جلوگیری از پیشرفت ترس های بی اساس نسبت به طبیعت. پارک کودکان قدمی است در این جهت و برای پاسخگویی به نیازهای کودکان.1

پارک کودکان

با توجه به مطالعات انجام شده و دسته بندی پارکها متوجه شدیم که پاسخی برای این پرسش که چگونه باید محیط زیست مناسب حال کودکان و جوابگوی نیازهای اساسی او باشد به جز احداث زمینهای بازی وجود ندارد و احداث زمینهای فیزیکی بی روح و بی ارزش تأثیر مفهوم نادرست از بازی درگذشته بوده است.

فضای مناسب کودک باید در ابعادی وسیع و از لحاظ کیفی چه برای استفاده کنندگان و چه برای کودکان، مورد بررسی قرار گیرند. حال آنکه در هیچ تعریفی از فضای سبز، نامی از کودکان و دوره طفولیت و نیازهای آنان برده نشده است. کودک غیراز فضای بازی به فضاهای دیگر چون فضای گردهم آیی، شادی، فراگیری، خلوت، برخورد، فضایی که درآن تخیلاتش را بسازد، نیاز دارد. برای کودکان در گروههای سنی متفاوت و با توجه به ویژگیهای جسمی، روحی، رفتاری آنها باید فضایی در نظر گرفته شود.

پارک کودک با استفاده از فضای سبز و فضای باز در شکوفا کردن استعدادهای کودکان، پاسخی است برای نیاز کودک به داشتن فضای خاص خویش و همانطور که تحقیقات نشان داده است آموزش محیطی هم برای پیشرفت همه جانبه کودک و رشد حواس و تعامل با محیط و طبیعت لازم و ضروری است.

روانشناسی کودک

در دنیای کنونی ما، روانشناسان دریافته اند که بر جنبه های مختلف رشد کودک خود می توان اثر گذاشت و باید اثر گذاشت. حتی یک روز جلو انداختن کودک در سیر رشد او ، ممکن است منجر به ماهها جلوتر افتادن او از کودکان دیگر در سالهای آینده شود.

در حال حاضر ما می دانیم که کودک از بدو تولید شروع به جذب اطلاعات می کند و قسمت اعظم این اطلاعات را از والدین می گیرد. بنابراین مسئولیت کامل یادگیری اولیه کودک بر عهده والدین است و نقش آنها به عنوان معلم بسیار حائز اهمیت است.

در این قرن انسان بیشتر به سرنوشت آینده کودکان خود احساس توجه می کند و به همین علت نیز در هیچ یک از زمانها تا به این حد معلومات خود را ناقص نیافته است. امروز با کشف جواب هرسؤال راجع به رشد و پرورش کودک صدها سؤال تازه تر فراروی محققان نهاده می شود و آنها را به تکاپو و کنجکاوی بیشتر وا می دارد. روانشناسی کودک ترکیبی است از عوامل جسمانی و اجتماعی. رفتارو تجربیات اطفال به میزان زیادی بستگی به عوامل زیستی – جنینی و جسمانی داشته و درضمن عوامل محیطی و اجتماعی نیز در تغییر و تبدیل عوامل جسمانی مؤثرند. در این فصل سعی برآنست که اصول و مفاهیم روانشناسی کودک را برای رسیدن به نیازهای او بررسی کنیم.

روانشناسی رشد

همه موجودات زنده در طول زندگی دچار تغییر می شوند. معمولا رشد بدنی تا زمان معینی ادامه دارد ولی رشد جنبه های روانی متفاوت است. رشد انسان در دوره کودکی و در همه جنبه ها با سرعتی بیش از بزرگسالی ولی به صورت پیوسته ادامه می یابد. رشد انسان در دوره کودکی و با گرایش فطری و غریزی به سوی کمال، متأثر از عوامل درونی و شرایط زیست محیطی بوده و در شکل گیری خصوصیات او نقش بسیار مهمی دارد.

 مفاهیم بنیادی در روانشناسی رشد          

چند اصل کلی :

رشد یک پدیده مستمر است . ممکن است در بعضی زمینه ها کند شود ولی هرگز متوقف نمیگردد. گاهی  به نظر می رسد که رشد کودک در زمینه های خاص پیشرفت بیشتری نشان می دهد اما در مقابل رشد در زمینه های دیگر کند تر می شود.

_رشد بستگی  کامل به درجه بلوغ مغز، دستگاه عصبی ، و سایر قسمتهای بدن دارد

_ درزمینه هر مهارتی همیشه رشد از سر به طرف پا یین می رود.

(تعریف مفاهیمی که در روانشناسی ازآنها استفاده می شود)

تعریف رشد

رشد تعاریف گوناگونی دارد. یکی از عام ترین تعاریف بدین شرح است: رشد عبارت است از همه تغییرات و تحولاتی که از زمان تشکیل سلول تخم تا هنگام مرگ در انسان رخ می دهد. رشد حرکتی مستمر، دائمی و پیوسته بوده و گاهی آهسته و زمانی همراه با جوش و خروش است.

مفهوم پختگی

رسیدن به مرحله معینی از مهارت یا استعداد مستلزم تغییراتی در سیستم عصبی و عضلانی کودک است. سیستم عصبی در هنگام تولد تمام قابلیت های خود را کسب نکرده و این تغییرات در دوران کودکی ادامه می یابد. لذا پختگی به تغییرات خاصی گفته می شود که عامل اساسی آن در گذشت زمان همراه با تکامل و نظام یافتگی سیستم های عصبی است. پختگی به تجربه کودک از محیطش بستگی ندارد. اگر انسان از نظر پختگی آمادگی بروز رفتاری را داشته باشد آن رفتار ظاهر می شود.

فرآیند رشد و پرورش

معنا و مفهوم دو کلمه رشد و پرورش معمولا روشن نبوده، اغلب اوقات این دو مقوله به یک معنا و به جای هم به کار برده می شود. واژه پرورش بیان تغییراتی است که براثر آموزش و تأثیرات عوامل محیطی در انسان ایجاد می شود. انسان رشد می کند ولی به همین اندازه پرورش نمی یابد و رشد به حجم بستگی دارد یعنی جسم بزرگ می شود. کودک در عین حال که رشد می کند پرورش هم می یابد. پرورش تغییر در جنبه های رفتاری و روانی انسان است. در صورتیکه مراد از رشد بیشتر تغییرات کمی و کیفی بر تن و روان است.

درک مراحل رشد

همانطور که کودک رشد می کند ، پیشرفت او توقف ناپذیر است و با سرعتی که ویژه خود او است انجام می گیرد. ولی ما می توانیم  آن را تشویق و تحریک نمائیم . آنچه که قابل  تغییر است ترتیب مراحل رشد او است .

چنانچه کودکی با هوش متوسط متولد شود، ولی محیط فرصت لازم را برای رشد و پرورش استعدادهای او در اختیارش نگذارد، ممکن است از لحاظ روانی یا ذهنی عقب مانده یا نابهنجار شود. معمولا رشد و پرورش باهم و به موازات هم صورت می گیرد.

گونه های تغییر در فرآیند رشد

1 تغییر در اندازه و مقدار: این تغییر در رشد بدنی و رشد عقلی دیده می شود. اعضای بدن سال به سال بزرگتر می شوند تا بدین وسیله احتیاجات و نیازمندی های روزافزون کودک میسر شود.

2 تغییر در نسبت:  تمام بدن کودک از نظر تناسبات با بدن یک فرد بالغ متفاوت است. این تغییر در نسبت، در رشد عقلانی هم دیده می شود. در سالهای نخست کودکی بین تخیل و واقعیت رابطه نزدیک وجود ندارد ولی با گذشت زمان عنصر خیالی جای خود را به واقعیت می دهد و فرد بر تخیل خود تسلط می یابد.

3  ناپدید شدن برخی قسمتهای بدن: این تغییر حین تکامل رخ می دهد. مهمترین این تغییرات غده تیموس است که در سینه جای دارد.

4  کسب مشخصات تازه: در برابر ناپدید شدن قسمت هایی از بدن، وی مشخصات روانی، بدنی تازه ای  کسب می کند. دسته ای از این مشخصات از طریق یادگیری حاصل می شود. ولی بخش اعظم از آن نتیجه تکامل قوایی است که در هنگام تولد هنوز کاملا پدیدار نشده بود. مانند رویش دندان های دائم و خصوصیات جنسی.

مبانی زیستی و محیطی رشد

مقدار وضع رشد ممکن است به سبب عواملی که در داخل یا خارج بدن انسان قرار دارد تغییر کند تغییرات رشد محصول تعامل عوامل ژنیتکی و محیطی می باشد.

1 راهکارها

_ شاد بودن زیر بنای موفقیت در دوران بزرگسالی را می سازد در حالیکه نا شاد بودن اساس ناکامی را بنا می کند تدارک محیطی شاد از وظایف ما  در قبال کودکانمان است

_ محیطی که برای کودک می سازیم نباید فرصتهای یادگیری او را محدود کند.

_ کودک را تشویق به ارتباط با دیگران کنید. کودک بیشتر به صحبت با همسالان خود علاقه دارد ارتباط هر چه بیشتر او با بقیه بچه ها به رشد تواناییهای زبانی او کمک می کند این یکی از دلایل اهمیت فضاهایی چون مهد کودک ، پارک کودک و ... است.

عوامل داخلی، وراثت و محیط داخلی هستند که محیط داخلی شامل دو بخش محیط درون سلولی و میان سلولی است که و این مقوله ای است که در بحث ما نمی گنجد اما هرگونه تغییری در این عوامل سبب تغییر در رشد انسان است.

عوامل خارجی عواملی که پیرامون موجود زنده را احاطه کرده اند. این محیط محیطی متنوع است و سرشار از عوامل گوناگون مادی، اجتماعی و فرهنگی است که بر ساختار شخصیتی و چگونگی رشد کودک مؤثر است .

‌ تغذیه  در سالهای اولیه کودک و برای رشد طبیعی کودک حائز اهمیت است.

 هوای آزاد و نورخورشید  بسیاری از ویژگیهای انسان مانند وضع سلامتی عمومی، چگونگی رشد و حتی وزن و قد کودک نیز به آن بستگی دارد.

 بیماری و آسیب  این عوامل بیشتر مانع رشد کودک می شوند و بخصوص مانع رشد بدنی می گردد.

 بافت های مختلفی که کودک در آن به سرمی برد  مانند خانواده، اجتماع، مدرسه، فضاهایی که برای کودک است، و حتی نظام سیاسی حاکم.

عوامل موثر بر رشد

ممکن است در برخی مقاطع رشد کودک بی قاعده و گسیخته به نظر برسد اما هدف همواره یکسان است: تحقیق کامل استعدادها یا خود شکوفایی کامل همه کودکان از بدو تولد تمایل ذاتی دارند که تلاش کنند تا بهترین فرد ممکن باشد. هم از نظر جسمانی و هم از نظر ذهنی کودک به این سمت گرایش دارد که کاری را انجام دهد که کاملا با آن تناسب دارد. تا شاد و سازگار باشد. برای این منظور باید فرصت لازم جهت نیل به این گرایش را در اختیار کودک گذاشت.

عوامی چند که بر کودک در رسیدن به خود شکوفایی موثر است:1

_ تندرستی      کودکی در زمان بیماری غیر فعال می شود

_ شادکامی      کودکان شاد معمولا سالم و پر انرژی هستند.

1_ ژان پیاژه شاید بزرگترین روانشناس کودک به شمار می رود که روانشناسی معاصر قسمتهای عمده گسترش های کنونی خود را به ژان پیاژه مدیون است.

_ نوبت تولد کودک       فرزند اول از توجه و راهنمایی و کمک بیشتری بر خوردار است

_ تعداد کودکان خانواده  توجه والدین نسبت به آنها تقسیم می شود

_ جنسیت       تاثیر مستقیم ناشی از ترشح هورمونها و تاثیر غیر مستقیم ناشی از شرایط محیطی

_ شخصیت      شخصیت کودک از سه جزء اصلی (هیجانی بودن، فعالیت و اجتماعی بودن) تشکیل شده

_ همدلی        همدلی یعنی فکر کردن در مورد دیگران، کودکان سالم از  همان اوایل همدلی نشان می دهند.

_ آسیب پذیری   آسیب پذیری اصطلاحی است که کارشناسان برای مشخص کردن میزان انعطاف پذیری کودک به کار می برند. بهتر است  آنرا بر اساس محیطی تعریف کنیم که حمایت کافی برای رشد مطلوب را از کودک به عمل می آورد. کودک انعطاف پذیر کودکی است که محدوده وسیعی از محیطهای مختلف برای رشد مطلوب او مناسب و حمایتگر خواهند بود. به عبارت خیلی ساده کودک انعطاف پذیر کودکی است که ناملایمات مختصر موجب وقفه رشد مطلوب او نخواهد شد تنها محرکترین ، پاسخ دهنده ترین و منطبق ترین محیطها، حمایت گر چنین کودکی خواهد بود.1

1_ ژان پیاژه شاید بزرگترین روانشناس کودک به شمار می رود که روانشناسی معاصر قسمتهای عمده گسترش های کنونی خود را به ژان پیاژه مدیون است.

2_ نظریه آموزشی پیاژه

3_سوابق برونر مدرک دکترا از دانشگاه هاروارد و مسئولیت مرکز شناختی آن دانشگاه ، در سال 1962 جایزه جامعه روانشناسان آمریکا در سال 1964 به عنوان رئیس جامعه روانشناسان انتخاب شد

نظریه ها

نظریه ها به ما کمک می کند تا مطلب و داده ها ی اطلاعاتی را تفسیر کنیم و حقایق را به هم ربط دهیم. یکی از مهمترین نظریه ها، نظریه رشد شناختی پیاژه است. ژان پیاژه1 یکی از سرشناس ترین روان شناسان معاصر است.

او هوش را محصول رشد زیستی می شناسد و معتقد است که فرد بدین وسیله قادر است با محیط در تعامل باشد او در یادگیری بیشتر به تشخیص و تفاوت رشد شناختی و ادراکی یادگیرندگان و مفاهیم کارساز در ایجاد یادگیری توجه داشت. مفاهیم اساسی از دیدگاه پیاژه عبارتند از:

بازگشت پذیری

بنابر باور برونر محیط غنی می تواند به کودک کمک کند تا نگهداری ذهنی را سریعتر بدست آورد. به اعتقاد وی زبان تنها برای برقرار ارتباط دیگران نیست، بلکه زبان باعث برقراری ارتباط باخود و پدیدآیی و رشد فعالیتهای عالی ذهنی است.

در تحقیقاتی که تاکنون انجام شده نشانگر این است که رشد شناختی و رشد زبان به نحوی جدانشدنی به هم پیوسته است.

سوواگرایی2

2_ نظریه آموزشی پیاژه

3_سوابق برونر مدرک دکترا از دانشگاه هاروارد و مسئولیت مرکز شناختی آن دانشگاه ، در سال 1962 جایزه جامعه روانشناسان آمریکا در سال 1964 به عنوان رئیس جامعه روانشناسان انتخاب شد

4_ مقدمه ای بر پیاژه ، کودک چگونه فکر میکند، دورتی جی ، سینگر ، ترجمه مصطفی کریمی

5_ شازده کوچولو اکزوپری ‌ مقدمه ای برای پیاژه (....)

نظریه رشد شناختی برونر

جروم برونر3 یکی از روانشناسان برجسته آمریکا از علاقمندان پیاژه به شمار می آید.

به عقیده برونر بجای نظریه یادگیری باید نظریه آموزشی را به کار برد. نظریه آموزشی چهارچوب عملی یادگیری را طراحی می کند در حالیکه نظریه یادگیری فقط به توصیف و تشریح مثال یادگیری اکتفا می کند . او یادگیری را متشکل از سه مرحله متمایز می شناسد که به قرار زیر عنوان کرده است.

الف- بازنمایی کرداری: با فعالیتهای روانی- حرکتی سروکار دارد. کودکی که زبان نمی داند بیشتر با حرکات منظور خود را بیان می کند.

1_ مقدمه ای بر پیاژه ، کودک چگونه فکر میکند، دورتی جی ، سینگر ، ترجمه مصطفی کریمی

2_ شازده کوچولو اکزوپری مقدمه ای بر پیاژه (.....)

ب- بازنمایی نموداری: گرافیکها و پیکره ها و صورتهای ذهنی هستند که شیوه ای را روشنتر مجسم می کنند. و بازنمایی نموداری نشانگر نقشه ذهنی برای تجسم هرگونه رفتاری است.

مراحل رشد از نظر ژان پیاژه

پیاژه بررسی کرده است که چگونه کودک، مفاهیم مربوط به بازی، زبان، منطق، زمان، فضا و عدد را رشد می دهد و همچنین معتقد است که کودک برای کسب این تواناییها می بایست از چند دوره عبور کند.1

الف- مرحله حسی – حرکتی   از تولد تا 3 سالگی

درک کودک از جهان تنها شامل ادراکات و اشیایی است که با آنها تجربه مستقیم دارد. هیچگونه احساس تبعیتی از قواعد ندارند. تنها رفتارهای انعکاسی، فطری را ابراز می کنند.

ب- مرحله پیش عملیاتی (از 3 تا 6 سالگی)

کودک در این مرحله هنوز قادر نیست به طور منطقی فکر کند. به طور کورکورانه از بزرگترها تبعیت می کند. این مرحله سن کنجکاوی است. در حال سؤال کردن و جستجو کردن هستند. تفکر کودکان در این مرحله بیشترین تفاوت را با تفکر بزرگسالان دارد. این تفاوت در کتاب شازده کوچولو بیان شده است:2 من اگر جزئیات را راجع به ستاره ب 6212 به شما نقل کردم و اگر شماره آن را به شما گفتم برای آدم بزرگهاست. آدم بزرگها ارقام را دوست دارند. هیچ وقت از شما راجع به اصل موضوع سؤال نمی کنند. هیچ وقت به شما نمی گویند آهنگ صدای او چگونه است؟ چه بازیهایی را دوست دارد بلکه از شما می پرسند چندسال دارد؟ چند برادر دارد؟

چگونگی رشد زبان

عوامل زیر در رشد زبان مؤثرند:

1 جوعاطفی خانواده

2 وسایل و اسباب بازی، کتاب، تلویزیون

3 محیط هایی چون، باغ وحش، موزه، پارک های تفریحی آموزشی،...

کودکی که در زبان و سخن گویی آموزش خاصی دریافت کرده باشد می تواند در محیط خود مطمئن تر و مؤثرتر باشد. به طورکلی کیفیت و تنوع محیط زبانی اولیه کودک مهمترین عامل خارجی مؤثر در رشد زبان است.

ج- مرحله عملیات عینی ( 7-13 سالگی)

عملیات ذهنی به کودک اجازه می دهد درباره اعمالی که قبلا به صورت فیزیکی انجام می داد، فکرکند و اهداف و نتایج را بررسی کند. بروز عملیات منطقی- عینی و تشکیل بنیادهای مجموعه ای و درک کمیت هایی چون عدد، جرم، جسم، و … در این مرحله است. در این مرحله کودکان  چیزهای فانتزی، معما و حوادثی که مربوط به فضای خارج از زمین، محل های دور یا زمانهای دورباشد دوست دارند.

د- مرحله عملیات صوری (18-13 سالگی)

در این مرحله تفکر بیشتر قابل انعطاف، منطقی و نظام داراست و این مرحله آغاز دوره نوجوانی است.

مراحل رشد از نظر برونر

مراحلی که برونر در رشد پیشنهاد می کند با دوره های مورد نظر پیاژه در رشد ذهنی معادل است. او معتقد است که در هرمرحله کودک پیرامون خود را به صورت خاصی می بیند.

مرحله شناخت عملی (از تولد تا سه سالگی)

شناسایی محیط، هوش در این مرحله، کاملا عملی و یادگیری غیرکلامی است. فکرکردن برابر عمل کردن و فعالیت از طریق ابزارهای حسی و حرکتی است.

مرحله شناخت تصویری (در حدود سه سالگی)

شروع یادگیری زبان و عملیات ذهنی، این نظام فکری تا اندازه زیادی به حس بینایی و سایر حواس بستگی دارد.

مرحله شناخت نمادی

تسلط در زبان و استفاده از نمادها، اندیشه اورا غنی می کند. بدون شناخت نمادی کودک نخواهد توانست محیط اطرافش را درونی کند.

زمینه های رشد

نیازهای تکاملی همواره ثابت است. کودکان هم به انگیزه های ذهنی و شناختی نیاز دارند، هم به فرصتهایی که مهارت های حرکتی و سلامت عاطفی و اجتماعی آنها را بالا ببرد.

زمینه های رشد عبارتند از:

رشد حرکتی ایجاد هماهنگی و توازن در تمام قسمتهای بدن

 رشد عاطفی، اجتماعی وضعیت احترام به نفس، احساس راحتی، کنترل فردی، روابط متقابل، رفتار اجتماعی و شناخت جنسیت.

 رشد شناختی زبان، فکرمنطقی، خلاقیت، حل مسائل، ظرفیت توجه و میزان درگیرشدن با تکالیف در هرکودک فرضی، جنبه های مختلف رشد آنچنان بهم مربوطند که آموزش در هریک از این زمینه ها، به یادگیری در تمام زمینه های دیگر تأثیر می گذارد.

پس در این بخش به بررسی سطح توانایی های کودک در هریک از زمینه های رشد از تولد تا 12 سالگی می پردازیم.

تقسیم بندی دوران کودکی

رشد ذهنی

وزن مغز کودک در طی سال اول زندگی دو برابر می شود. این افزایش وزن، ناشی از افزایش تعداد سلولهای مغزی و رشد اتصالات بین سلولها و قسمتهای مختلف مغز است و یادگیری نیز از طریق این اتصالات شروع  می شود. این اتصالات در نوزاد هنگامی که وی به چندی علاقمند می شود و تلاش ذهنی می کند، شروع به تشکیل یک شبکه می کنند. هنگام تحریک هر یک از حواس کودک ، همین کار انجام می گیرد. بنابراین از بدو تولد، هر صدا، تصویر، تماس ، احساس ، بو و مزه موجب ساخته شدن اتصالات بیشتر می گردد. برای پیشرفت رشد ذهنی بایستی بینایی، شنوایی، حافظه و مهارتهای حرکتی با هم پیش روند. با ایجاد محرکهای مناسب در هر مقطع به ر شد و توسعه مغز  کودک می توان کمک کرد .

دوران رشد بعد از تولد تا بلوغ را می توان به مراحل زیر تقسیم کرد:

دوره شیرخوارگی (از تولد تا 2 سالگی)

 دوره خردسالی (از 3 تا 6 سالگی)

 دوره کودکی (از 6 تا 12 سالگی)

 دوره پیش از نوجوانی(از 12 تا 15 سالگی)

دوره نوجوانی (از 15 تا 18 سالگی)

 دوره جوانی (از 18 تا 25 سالگی)

ویژگی های دوره های مختلف کودکی

ویژگی های دوران دوم کودکی (از 3 تا 6 سالگی)

رشد جسمانی

افزایش تواناییهای حرکتی به کودکان اجازه می دهد به آنچه در اطرافشان می گذرد بیشتر توجه کنند و تمام حواسشان صرف راه رفتن و گرفتن اشیاء شود و می توانند کنجکاوی خود را در مورد وقایع اطرافشان ارضا کنند. کودکان در این دوره بسیار فعال و پرجنب و جوشند به حرکات بدنی خود تسلط دارند و فعالیت را به خاطر فعالیت دوست دارند. ماهیچه های بزرگ این کودکان بیشتراز ماهیچه های کنترل دستها و انگشتها رشد کرده است.

در حدود 4 سالگی قدرت تجسم بدست می آورد و می تواند دوائر و اشکال هندسی را بکشد.

 در حدود 6 سالگی کودک توانایی چوب بازی و پرتاب توپ را که نیازمند مهارتهای مختلف بینایی حرکتی می باشد به دست می آورد.

 پسرها درشت تر از دخترها هستند. اما دخترها در همه زمینه های رشد به ویژه مهارتهای ظریف حرکتی به پسران برتری دارند.

 کودکان در ابتدای این دوره، الفبای راه رفتن را آموخته اند، آنها قادرند بدوند. حرکاتشان فرمتر می شود و چرخشها را بهتر انجام می دهند. در این دوره کودکان بسیاری از مهارتهای حرکتی بنیادی نظیر دویدن، پریدن، لی لی کردن، طناب بازی، بالا رفتن را می آموزند.

رشد اجتماعی

کودکان از همان لحظه که به دنیا پا می گذارند به خوبی برای تعامل با  والدین خود مجهزند آنها دارای غرایز اجتماعی هستند به عبارت دیگر هم والدین و هم کودک برای اختلاط دو طرفه ای که زیر بنای تمامی تعاملهای اجتماعی است که آماده اند در مقابل ارتباط کودک با اسباب بازیها امری یک طرفه است و کودک نیز این را می داند. ارتباط با والدین و ارتباط با همسالان او را در رشد اجتماعی یاری می دهد کودک را به بازی با دیگران تشویق کنید. مشارکت موجب پذیرش اجتماعی و این نیز به نوبه خود موجب سخاوت می شود.

رشد شناختی و ذهنی

با توجه به آنچه گفته شد این دوره جزء مرحله پیش عملیاتی در نظر ژان پیاژه است که خصوصیات این دوران قبلا ذکر شده است.

 در این مرحله شناخت کودک از محیط براساس تجربیات ملموس است. قدرت تقلید او شدید است (تقلید با تأخیر)

او همان چیزی که می بیند می شناسد و واقعیات را براساس آنچه او می بیند درک می کند (واقعیت و ظاهر)

پی نبردن به اینکه با وجود تعبیر ظواهر، کیفیات همچنان باقی می مانند (عدم نگهداری)

درک نکردن دید دیگران (خودمحوری)

اعتقاد به هوشیار بودن و زنده بودن اشیاء بی جان (جاندارپنداری)

اعتقاد به اینکه پدیده های طبیعی مصنوع و معلول انسان ها هستند (ساخته پنداری)

واگذاری مسئولیت های ساده به او احساس غرور و استقلال می دهد.

رشد گویایی در دوره دوم کودکی

زبان بهترین عامل مؤثر در رشد مفاهیم و توانایی های ذهنی می باشد و حتی بین رشد زبان و رشد جسمی و اجتماعی کودک نیز ارتباط نزدیک وجود دارد. خزانه واژگان کودکان و متوسط کلماتی که در جملات بکار می برند بین 3 تا 6 سالگی سیر صعودی دارد. خود مداری کودکان و در نتیجه آن با خود سخن گفتن خردسالان یا حرف زدن گروهی بدون شنیدن حرفهای دیگران از ویژگیهای بارز این مرحله از رشد است.

رشد گفتاری

اصول اساسی زبان جزئی از ساختار مغزی همه کودکان است. زبان و گفتار ارتباط نزدیکی با هم دارند. هر دو  آنها بازتاب غریزی بشر به برقراری ارتباط است. کودک بیشتر به صحبت کردن با همسالان خود علاقه دارد تا بزرگترها بنابراین ارتباط هر چه بیشتر او با بقیه بچه ها  به رشد تواناییهای زبانی او کمک می کند. این یکی از دلایل اهمیت کودکستان و پارک کودک است. اگر بخواهید کودکتان زبان اجتماعی را بیاموزد، تماس او با بچه های دیگر ضروری است.

تکامل مهارتهای ادراکی

ادراک عبارت است از انتخاب، سازمان دادن، تفسیر و طبقه بندی محرکهای محیطی که براساس آن طفل می بیند، می شنود، لمس می کند، بو می کشد، احساس می نماید. ادراک از طریق تجربه و یادگیری تغییر می کند. در نتیجه تحقیقات و بررسی های انجام شده توسط روان شناسان جهتهای اصلی تکامل مهارتهای ادراکی در دوره کودکی عبارتند از:

دقت و مجزا کردن بیشتر محرکهای بینایی

آموختن خصوصیات اشیاء

ادراک جز در برابر کل

ادراک توجیه فضائی

رشد تکامل شخصیت

دوره دوم کودکی از نظر رشد شخصیت از بسیاری جهات مهمترین دوره رشد کودک به شمار می رود .

در این دوره ویژگیهای بسیاری که اهمیت اساسی دارند شکل گرفته یا تعدیل می شود میان این ویژگیها می توان به موارد زیر اشاره کرد .

1 ویژگیهای هیجانی

این کودکان هیجان ها و عواطفشان را آزاد و بدون پرده پوشی آشکار می کنند .

-انگیزه پرخاشگری

این انگیزه ذاتی است . نقش عوامل روانی محیطی نیز در تظاهرات این انگیزه مؤثر است . تفاوت های جنسی و سنی ، تجربیات و یادگیری اجتماعی نیز درآن تاثیر گذارند .

ترس واضطراب

کودک در این دوره تخیل قوی داشته و در موقعیت های تازه ترس و نگرانی بی مورد بر آنها چیره می شود. ترس در بعضی مواقع برای حفظ و ابقاء کودک مفید است . همچنین ترس را از طریق یادگیری (شرطی شدن) فرا می گیرد. اضطراب در یادگیری اختلال ایجاد می کند. منشاء اضطراب اغلب از روابط اولیه کودک و والدین سرچشمه می گیرد.

همانند سازی

 همانند سازی یک روش فرضی است که از طریق آن کودک برخی از خصوصیات متشکل رفتاری و شخصیتی و انگیزه های فرد دیگری را جزء وجود خودش می کند. اکثر دانشمندان علوم رفتاری، همانند سازی را اساسی ترین روش اجتماعی شدن کودک می دانند. اصل اساسی در رشد همانندسازی مشاهده شباهت با الگو می باشد فروید اثرات همانند سازی کودک با والدین را از 2 جهت اصلی بررسی می کند:

1- گروه بندی جنسی  

در حدود 5 سالگی تمام کودکان نقشهای مربوط به جنسیت خود را آموخته اند. پسرها برای بازیهای پسرانه و دخترها به بازی دخترانه.

2-رشد فراخود (وجدان)

  در دوره دوم کودکی طفل یک رشته معیارهای رفتاری قابل پذیرش برای خود انتخاب نموده و براساس آن رفتار می کند و چنانچه از آن تخطی نماید احساس گناه خواهد کرد.

2 تمایلات اتکائی و رشد استقلال

این احساس در چهارسالگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. استقلال وقتی در کودک رشد می کند که در انجام دادن آنچه در توانایی کودک است، آزاد باشد، اگر بزرگسالان از کودک بخواهند بیش از توانایی خود بکوشند هرگز اعتماد لازم را کسب نمی کند و همچنین اگر بزرگسالان اجازه تجربه و فعالیت و آموختن طبیعی را به کودک ندهند انگیزه اتکایی شامل تمایلات: مورد توجه قرار گرفتن، کمک گرفتن، احساس آرامش نمودن، مورد محافظت دیگران واقع شدن و از نظر عاطفی مقبولیت داشتن.

3‌ رشد اجتماعی

کودک به تدریج از طریق ارتباط با دیگران به مهارتهای خود می افزاید. در این دوره دوستان و همبازیها تأثیر بسزایی دارند. از نظر اجتماعی انعطاف پذیرند. دوستی بین همجنس ها و دو جنس مخالف هردو دیده می شود. درگیری و دعوا در این دسته از کودکان فراوان اما زودگذر است. کودکان از این به بعد از بازی کردن به تنهایی یا تماشای بازی دیگران کمتر استقبال می کنند و بیشتر دوست دارند با کودکان دیگر ارتباط برقرار کنند.1

4 رشد اخلاقی

چون کودک پیش دبستانی با توجه به میزان رشد ذهنی، امور را براساس پیامدها و نتایج تفسیر می کند، تشویق و تنبیه در تنظیم رفتار اخلاقی او نقش مهمی دارد یعنی کودک پیش دبستانی اعمال خود را برپایه اجتناب از مجازات و دستیابی به پاداش انجام می دهند.

5 انگیزه کسب موفقیت

فعالیتهای حرکتی کلی و جزئی، خواندن و نوشتن، نقاشی کردن، نواختن یک آلت موسیقی و نظائر آن جزء انگیزه کسب موفقیت به شمار می رود.

تأثیر عوامل خارج از محیط خانواده برکودک

1 هرچه کودک بزرگتر می شود دنیای اجتماعی او نیز بزرگتر می شود. کودکستان ها، مدارس، پارک های کودک محیط هایی هستند که کودک را با دنیایی جدید ولی متفاوت آشنا می سازد که در آن عوامل جدیدی برای اجتماعی شدن وجود دارد این فضاها محیط های اجتماعی جدیدی برای طفل فراهم می سازد در ارتباط با کودکان دیگر الگوهای رفتاری کودک تعدیل می شود و از نقشهای مهم این محیط ها ایجاد سازگاری فردی و ازدیاد مهارتها و حساسیتهای طفل است. کودکانی که در اینگونه محیطها قرار می گیرند مستقل تر، کنجکاوتر، علاقه مندتر به محیط اجتماعی و حتی محیط طبیعی هستند(درپارک کودک)