تحقیق مقاله معماری گنبد سلطانیه در گذرگاه هنر

مقدمه :

مزار سلطان محمد خدابنده ( 17- 1204 میلادی ) در سلطانیه , بنایی با گنبد عظیم و محوطه ای کوچک برای مزار . این بنا دارای پوشش دو لایه است ولی خاصیت عینی گنبد آن طور است که ارتفاع گنبد خیلی کمتر از آنچه که هست به نظر می رسد .

ساختمان اصلی به صورت هشت گوش بوده در زاویه ها مناره برج مانند زیبائی بنا شده است . د رمورد ساختمانهای متفرقه این دوره می توان از نوشته های جهانگردانی چون مارکوپولو یلهم و روبروک و ابن بطوطه کمک گرفت .

   در نوشته این جهانگردان بناهائی با عظمت و افسانه وار وصف شده است که هنرمندان غرب توانسته اند با تجسم آن زیباترین آثار نقاشی و ادبی را بیافرینند .

( هنر اسلامی نوشته کارل , جی . دوری ترجمه رضا بصیری ص . 172 . )

  مقبره اولجاتیو در سالطانیه متعلق به 705-713 هجری قمری را می توان نمونه کاملی از ساختمان با گنبد ترکیم دانست. این بنا فقط در مدت 9 سال ساخته شده و دارای میفیت و خصوصیات تحسین آمیزی است . این بنا از یک هشت وجهی که قطر داخلی آن قریب 26 متر و فاصله دو وجه خارجی 42متر تکیل شده است. بر روی این هشت وجهی در بالا ,گنبدی به شکل چمانه بر روی مقطع دایره ای شکل که قطر آن تقریبا همان 26 متر است قرار گرفته , نوک گنبد تا کف زمین 50 متر ارتفاع دارد این گنبد بر روی ساقه ای مرتفع با ابهت خاص برافراشته شده است .

در بنای گنبد سلطانیه یک روش ساختمانی سرا پا آجری که در نتیجه از نظر ایستایی بافت روشن و مشخص را تشکیل میدهد اجرا شده است. نقشه داخلی گنبد نیز یک هشت وجهی منتظم است, بر روی هر وجه یک ایوان قرار گرفته این ایوانها در بالا دارای یک طبقه دیگر هستند که به فضای داخل مشرف می باشند . بین هر ایوان و ایوان دیگر جرز بزرگی قرار دارد و بدین ترتیب بنا از 8 جزر قطور تشکیل شده که از کف زمین تا ارتفاع زیر گنبد امتداد دارد و در آنجا به وسیله قوسهایی به هم متصل می گردند .

   در بالای این قوس ها ساقه گنبد قرار دارد که از دو بخش تشکیل شده . بخش اول قسمت 8 وجهی و تکیه گاه مدور است و شامل کاربندی های در سه ردیف می باشد . منحنی گنبد در پوسته خارجی با خیز بسیار تند و خیز منحنی گنبد داخلی کمی بیشتر از داخل است .

    گنبد تا ارتفاع 4 متر از پاکار به صورت یک پوسته است و ضخامتی در حدود 50/1 دارد . از ارتفاع 4 متر به بعد به 2 پوسته تبدیل می شود , ضخامت پوسته داخلی در حدود 60 سانتی متر و ضخامت پوسته خارجی در حدود 40 سانتی متر و هر دو ضخامت تا تیزه گنبد متغیر می باشند .

  فضای بین این دو گنبد حدود 50 سانتی متر است در ارتفاع 4 متری و هرچه بالاتر می رویم این فضا کمتر می شود . مجموعه باریکه طاقهای گنبد بسیار پیچیده می باشند و در کل می توان 8 باریکه طاق اصلی را  در نظر گرفت که مقطعی در حدود 80*40 سانتی متر دارند . این باریکه طاقها از ارتفاع 4متری شروع شده و تا حدود 4 متری راس گنبد که نهنبن یا کلاف آجری که این باریکه طاقها را به هم وصل می کند , ادامه دارند .

   در محل کلاف اتصال باریکه طاقهای اصلی و در بین آنها باریکه های فرعی ساخته شده است .

     این باریکه طاقها در محل بالا گنبد یعنی در ناحیه کلاف ,  8 عدد و در ناحیه پاکار به 16 عدد می رسند یعنی بین هر باریکه طاق اصلی 2 عدد باریکه طاق فرعی که به وسیله قوسهایی به هم متصل شده اند . می باشند .

تمامی این خصوصیات بر روی هم گنبدی را می سازند که در نوع خود یکی از مهمترین و پیچیده ترین سازه های گنبدی در معماری اسلامی ایران می باشد .

بعد از گنبد سلطانیه نمونه دیگری به این اهمیت نداریم(البته در ساخت گنبدهای دو پوسته با باریکه طاق ).

در دوران ایلخانی به دستور اولجایتو دورادور شهر سلطانیه باروئی مربع شکل ساختند که طول آن 30 هزار گام و ضخامت دیواره های آن به اندازه ای بود که 4 سوار پهلوی هم می توانستند بر روی آن حرکت کنند .هر یک از دیواره هایاین بارو 16برج و یک دروازه داشت و تمام دیوارها از سنگ تراشیده شده بود و در وسط آن اولجایتو قلعه بزرگی ساخت که از جهت عظمت به شهری می ماند و در آن گنبدی جهت مقبره خود بنا کرد. که همان گنبد سلطان محمد خدابنده است که بعد از وفات ,سلطان را در آنجا بخاک شپردند .سلطان محمد در ساختن این شهر از روش برادرش غازان خان که در احداث شنب غازان تبریز بکار برده بود پیروی کرد.

   ساخت این بنای عظیم مدت 10 سال بطول انجامید وپس از این مدت سلطانیه بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردیدو در زمان سلطنت این پادشاه و جانشین او ابوسعید پسر اولجایتو که از سال (716-736) طول کشید رونق و مرکزیت فوق العاده ای پیدا کرد . بطوری که حمدا... مستوفی مورخ و جغرافی دان مشهور که در همین زمان می زیسته در ذکر جغرافیائی این شهر آنرا مرکز حیات سیاسی و اقتصادی ایران دانسته و تمام جاده های مهم کشور را به این شهر               منتهی نموده و چنین شرح می دهد: راهی که از سلطانیه به همدان  و بغداد و مکه می رفته است .

راه شرقی از سلطانیه شروع و پس از عبور از قزوین و ورامین به خراسان منتهی شده است , راهی دیگر از طریق زنجان به اردبیل و ولایات شمالی  و شعبه ای از زنجان جدا شده و به تبریز و آسیای صغیر می رفته است راه دیگر از طریق ساوه و قم به اصفهان و فاذس و یزد و کرمان و بنادر دریای عمان و خلیج فارس امتداد داشته است.

  قدرت خلاقیت و ابتکار معماران ایرانی در ایجاد این بنای با شکوه ( گنبد سلطانیه ) بحدی است که آنرا در شمار نوادر جهان در آورده است و در گوشه کنار آن جلوه های ذوق و اندیشه هنرمندان ایران اسلامی کاملا مشهود است .

   این بنا 1 سه طبقه است و یک سردابه و 32 اطاق بصورت غرفه و ایوان دارد ارتفاع این بنا 52 متر دهانه قوس 26 متر پهنا ی جزرها و پی ها و طرح هشت گوشه خود 7 متر است که پس از گذشت700سال هم چنان بر جای خور استوار است , تزئینات داخلی آن بسیار زیبا و شامل انواع مختلف معماری هنر اسلامی است و گنبد سبوئی شکل آن از نوع گنبدهای 2 پوششی پیوسته است که پوشش ثانوی بوسیله پره و دندانه هایی به پوشش اصلی گنبد متصل شده و حفره هایی میان دو جدار بوجود آمده2 شهر سلطانیه با همان سرعتی که بوجود آمد و رونق گرفت پس از سقوط دولت ایلخانان با مرگ سلطان ابو سعید راه زوال پیمود و از اهمیت افتاد و در یورشهای متوالی امیر تیمور مورد قتل و غارت و ویرانی قرار گرفت و پس از تسخیر ایران توسط امیر تیمور سلطانیه نیز در شمار سرزمینهای حوزه حکومتی فرزند ارشد او میرانشاه در آمد.

   هنگامی که کار ساختمان آرامگاه همچنان در حال پیشرفت بود , سلطان سفری به عراق کرد و قبور ائمه اطهار علی ابن ابیطالب و حسین بن علی (ع)  را در نجف و کربلا زیارت کرد و بر اثر تبلیغ و تشویق علمای بزرگ شیعه که در این موقع در دستگاه حکومتی متولی فراوان یافته بودند اولجایتو مذهب تشع را بر سایر مذاهب اهل سنت ترجیح داده آنرا بعنوان مذهب رسمی انتخاب نمود  سپس در صدد بر آمد تا اجساد مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) ائمه شیعیان را به سلطانیه منتقل نماید تا آرامگاهی را که جهت خود ساخته بود به آن ائمه اختصاص دهد و به این ترتیب بر اهمیت مذهبی و رونق بازرگانی پایتخت جدید خود بیفزاید.

       لذا تزئینات داخلی را که هنوز انجام نگرفته بود با توجه به این قصد طوری پرداختند که شعائر آئین تشیع در آن ملحوظ شده بود , نام علی (ع) بکرات در تزئینات آجری و کاشیکاریها بکار رفت و نمازخانه ای در سمت جنوب بنای اصلی ساخته شد بطوری که یکی از اضلاع هشت گانه خارجی بنا را اشتغال نمود , در این زمان علاقه مندی سلطان محمد خدابنده به آئین تشیع بحدی بود که فرمان داد تا سکه ها را بنام علی(ع) موشح سازند و به تمام حکام نواحی اطراف دستور داد تا نام خلفای سه گانه اول را از خطبه ها بیندازند و مردم به مذهب تشیع ر آیند ولی این امر به واسطه مخالفت علمای تسنن و مردم بعضی از شهرها و عدم رضایت اهالی نجف و کربلا با انتقال ابدان ائمه صورت نگرفت .

   اولجایتو کار را غیر محتمل دانسته از اجرای آن صرفنظر کرد و بر آن شد آرامگاه را دوباره بخود اختصاص دهد .لذا تمام تزئینات آجری و کاشیکاری معرق و گره سازی داخلی با پوشش گچ اندود شد.

   ورودی این اندود را با کتیبه ها و طرحهای گل و بوته و اشکال مختلف هندسی با رنگ آبی بر روی زمینه سفید گچ بری نمودندو بالاخره در سال 716 ه-ق 1316 م اولجایتو بعد از بیماری در 36 سالگی در گذشت و جسد او را در تابوتی از زر و سیم ناب گذاشته بعد از اقامه مراسم عزاداری در آرامگاهی که اکنون پا برجاست به خاک سپردند.

تفضیل بنای گنبد عظیم سلطانیه :

این گنبد مرتفع که داخل باروی سلطانیه قرار گرفته بنایی است مثمن ] هشت گوش [ که طول هر ضلع آن برابر هشتاد گز بوده و گنبد فراز این بنا 120 گز ارتفاع دارد . که اعجاب و تحسین ارباب فن را برمی انگیزاند .

به مناسبت پایان بنای عظیم سلطانیه قصیده مفصل و معروفی به وسیله شهاب الدین عبداله شیرازی ملقب به وصاف الحضیره در وصف این بنا سروده شده که در روز افتتاح بنا ] آرامگاه فعلی اولجاتیو [  در حضور سلطان قرائت شده مطلع آن قصیده با این ابیات شروع می شود :

وضع سلطانیه گوئی که سپری است برین یا بهشتی است مشکل شده بر روی زمین خلد گردونش چه خوانی تو که درزیب وعلو خود قیاسی نکند عقل نه برآن نه بر این

فلک ازکنگره قلعه اورانگرد                 کله اش از کشش قصر درافتد درحین

و این قصیده مطول با این ابیات به پایان می رسد :

تا بودچرخ معلق به ستون قدرت           تا بود کعبه معظم زره ملت و دین

شهرسلطانیه درسایه چتر سلطان            باد چون فلک و کعبه معمر آمین

سال بر 710 از گه هجرت این شعر        گفته شد روز ایزان زمه فروردین

« نکاتی چند در مورد سلطانیه »

گنبد سلطانیه پس از گنبد مسجد جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول ترکیه سومین بنای تاریخی جهان و اولین بنای با عظمت در ایران است قید این نکته ضرورت دارد که این بنا در دوران برپائی خود قرن هفتم اولین بنای عظیم در جهان بوده ، معماری گنبد از نظر عظمت و ابعاد منحصر به فرد بوده و نمونه بدیعی از یک آزمایش موفق معماری بوده است .

مادام دیولافوا ارتفاع گنبد سلطانیه را از نوک آن تا کف داخل 51 متر ذکر کرده است این بنا دارای 5/48 متر ارتفاع و 60/26 متر دهانه قوس گنبد می باشد به عبارت دیگر سنگینی عظیم گنبد 200 تنی و کلیه فشارهای ناشی از قوسها و المانهای معماری را جزرهای هشت گانه تحمل می نمایند . و این خود عجیب است.1

مقبره اولجاتیو د رسلطانیه را می توان به عنوان پاسخ ایلخانیان ، چاشی در نظر آورد که با پیامد عظیم آرامگاههای چهار گوش گنبدی سلجوقی بنا گردید ، همان گونه که در واقع تبصره نسبتاً معاصر غازان ظاهراً‌ برای پیشی گرفتن از تمام مقبره های برجی پیشین ساخته شده بود .

مقبره اولجاتیو در یک مورد می تواند مشکبی را که با باعث ازار معماران آرامگاههای چهارگوش گنبدی اولیه می شد برطرف یازد و با میزان کار انجام شده نیز این موفقیت افزایش بیشتری یافت . تا به امروزه مقبره سلطانیه با ارتفاع 53 متر مرتفع ترین مقبره در ایران است .

      از قسمت پائین گنبد ، طرح هشت ضلعی در نمای آن منتقل شده که در یک تاج منحصر به فرد هشت مناره ای به شکلی منتظم قرار گرفته که هر یک نمایانگر گوشه ای از هشت ضلعی است . این تداوم از طریق یک مفصل بندی کامل در نما با استفاده از ردیف های متوالی صفحات قوسی شکل باز یا کویر تقویت شده است طرحی که ترکیب یک دست تالار را با سطح پائینی کامل می کند .

    تالار با آرایش بی نظیر از دو جین تاق قوسی پوشیده شده در گچ کاری رنگی و حکاکی شده ای است که در آن محیط این شکل به مانند موزه کوچکی از تزئینات معاصر می ماند .

    در ابتدا فضای خالی با کاشی کاری لعابی جلوه یافته و در مقیاسی است که تاکنون بی سابقه بوده است . متاسفانه این طرح تزئینی منحصر به فرد خیلی زود جایگزین یک برنامه دیگر و کلاً متفاوت شد که عمدتاً به صورت گچ کاری رنگی بود . با این حال در درجه اول این خود معماری است که این ساختمان را مبدل به یک نشانه مبنا می سازد . وجود فضای داخلی پهناور در آن ، انعکاسی بود که با طاقچه های مرتفع در طبقه هم سطح زمین و تالار عریض خود آن بنا را بیش از پیش بزرگتر می نمایاند .

تمامی این خصوصیات به وسیله یک شاهکار مهندسی ساختمانی بی همتا کسب گردید که توانائی آن عبارت از نوعی پنهان کردن هنر است این ویژگی در غیاب آشکار پایه های گوشه ای ، دیوارهای حایل ، پشت بندی های آزاد و یا دیگر شیوه های شمع زنی تقویت منعکس گردیده است . هر جزء به یک نوع جلوه و وقاری ختم می شود که تعادل فوق العاده ای با کل اجزاء را نشان می دهد .

   اندازه آرامگاه اولجاتیو و آرانی را که بیان می کند بیشتر مرهون پشتیبانی سلطنتی است و همان حمایت به شکلی چشمگیر مسئولیت نزدیک ترین هماورد معاصر خود یعنی مقبره رکن علم در مولتان پاکستان را بر عهده داشت .

اوضاع جغرافیائی شهر سلطانیه

الف )‌موقعیت :

شهر سلطانیه در محدوده سیاسی استان زنجان به فاصله 37 کیلومتری شهر زنجان (مرکز استان )‌ قرار گرفته است . این شهر در فاصله 4 کیلومتری جاده ترانزیتی ( تهران ، زنجان ، تبریز ، بازرگان )‌ واقع شده و شبکه خط آهن نیز به لحاظ بعد مسافت      (‌5 کیلومتر )‌در شبکه تحرکاتی این شهر نقش ندارد .

2و1- برای مطالب نوع بنا و کاشیکاری و تزئینات مراجعه شود به ص17و19 کتاب راهنمای آثاربناهای تاریخی سلطانیه ناشر-حفظ میراث فرهنگ.