تحقیق مقاله بررسی اجرای موضوعات HSE در اجرای پروژه های مختلف و عملیات عظیم پیمانکاری

 مقدمه

  تجربه سالیان دراز مدیران اجرایی کشور حکایت از آن دارد که در اجرای عملیات عظیم پیمانکاری  مهمترین عاملی که می تواند به انتقال و ارتقاء فن آوری ملی منجر شود ، حمایت از ایجاد و تقویت شرکتهای پیمانکار[1] یا پیمانکار عمومی در کشور است . شرکتهایی که بتوانند اجرای یک طرح بزرگ را به طور کامل برعهده گیرند و همچنین در صورت لزوم به اجزای قابل تفکیک تقسیم کرده و با انتخاب پیمانکاران فرعی(پیمانکاران جزء[2]) نسبت به خرید تجهیزات و نصب و راه اندازی آنها همت گمارند ، در ضمن بتوانند هماهنگی لازم را بین پیمانکاران فرعی ایجاد کنند وبا نظارت مهندسی و کنترل پروژه ، مسئولیت کیفیت کار و عملکرد مناسب طرح و زمانبندی و هزینه نهایی آن را نیز بپذیرند .

          ایجاد تحول اساسی در ساختار استراتژیک مدیریت عالی تصمیم گیری کشور ، علاوه بر تاسیس شرکتهای پیمانکاری توانمند ، اثرات و مزایای دیگری نیز به همراه داشته که از آن جمله می توان به انتقال فنآوری مربوط به انجام پروژه ها اشاره کرد که این امر از جهات مختلف منشا کسب منافع ملی گردیده است . خوشبختانه طی چند سال اخیر تلاش مضاعفی در همین راستا و به منظور تقویت شرکتهای پیمانکار جامع درجهت ارتقاء فنآوری ملی صورت گرفته است .

          با رشد روز افزون تکنولوژی همواره خطرات و ریسک های ناشی از کار نیز افزایش پیدا می کند . کنترل این خطرات نیازمند نوعی سیستم مدیریتی است که منجر به کاهش این خطرات و حصول اطمینان از افزایش ایمنی ، رفاه کارکنان و همچنین حفاظت از محیط زیست می گردد .

          از آنجایی که مدیریت بهداشت ، ایمنی و محیط زیست HSE[3]، از موارد کلیدی و بسیار مهم در اجرای عملیات پیمانکاری  می باشد . لذا لازم است تا با رعایت سطوح مختلف HSE در سازمان ها و پیمانکاران تحت پوشش ایشان نقش مهمی در کاهش ریسکها و خطرات کاری و در نتیجه آن ارتقای سیستم مدیریتی بهداشت ، ایمنی و محیط زیست کشور ایفا نمود . این در حالی است که امروزه شرکتهای پیمانکار عمومی بین المللی ، مدیریت اعمال شده HSE و چگونگی عملکرد در این زمینه را به عنوان یکی از مهمترین شاخص [4]های بازاریابی جهانی می دانند و همواره برای بهبود وضعیت مدیریت  HSE موجود و ارتقای آن می کوشند تا آمار[5] و اطلاعات مدیریت اعمال شده به مشتری (کارفرما) نشان دهد تا در بخش HSE ، سیستماتیک اندیشیدن و عمل کردن هدف نهایی است.

         دنیای امروز دنیای رقابت است . نرخ سریع تحولات تکنولوژیک، تغییر در الگوهای مصرف و نیازهای بازار، بالا رفتن انتظارات جامعه و مسؤولیتهای اجتماعی سازمانها،‌ عرصه رقابت را روز‏به‏روز تنگ‏تر می‏نماید. شرط بقاء در چنین محیطی برخورداری از مزیتهای رقابتی در سازمان است.

        توجه به منابع انسانی[6] به عنوان اصلی‏ترین سرمایه سازمان،  بهبود فرآیندهای کاری در راستای تولید و عملیات بهره‏‏ور و توجه به موضوعات زیست‏محیطی برای تحقق توسعه پایدار از مهمترین معیارهای رقابت‏پذیری سازمانها به‏ شمار می‏روند. از این‏رو پرداختن به موضوعات ایمنی، بهداشت و محیط‏ زیست به یکی از اولویتهای کسب و کار در سازمانهای امروزی تبدیل شده است. در این میان بهره‏گیری از یک نگرش جامع و نظام‏مند به این موضوعات اهمیت بسیاری دارد.سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و                محیط ‏زیست پاسخی به این مهم است.کار در محیطهای پیمانکاری به لحاظ تنوع کار، حضور گروههای مختلف کاری و نیز عدم آشنایی کامل با محیط و شرایط کار، با پتانسیل بالای وقوع حوادث ایمنی، بهداشتی و زیست‏محیطی همراه است؛ از این‏رو پرداختن به موضوعات HSE در عملیات پیمانکاری اهمیتی دو‏چندان می‏یابد.

سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست پیمانکاران

          کار در محیط های صنعتی همواره با پتانسیل وقوع حوادث مختلف همراه است. خطرات ایمنی، بهداشتی و زیست ‏محیطی فراوانی در محیط کار وجود دارند که غفلت از وجود آنها و عدم  برنامه‏ریزی جهت مواجهه با آنها می‏تواند عواقب جبران ‏ناپذیری به ‏دنبال داشته باشد.

در این پروژه در ابتدا به معرفی سیستم و علت اهمیت موضوع پرداخته شده است،در فصل دوم قسمت های مختلف سیستم HSE توضیح داده شده ، در فصل سوم نحوه ایجاد تغییرات مورد دلخواه برطبق سیستم HSE آورده شده است ،در فصل چهارم تعاریف و مدلهای مختلف فرهنگ سازی HSE آورده شده، در فصل پنجم به نحوه سازماندهی و تعریف مسئولیت های HSE پرداخته شده است،در فصل ششم نحوه مانیتور کردن سیستم HSE آورده شده، در فصل هفتم به نحوه ایجاد بهبود در استراتژی آورده شده است، در فصل هشتم تعاریف و نحوه ارزیابی ریسک آورده شده است، در فصل نهم نحوه استقرار کاربردی نظام HSE در مناقصه و قراردادها و نحوه ارزیابی پیمانکاران آورده شده است.

فصل اول

1-1)سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست پیمانکاران

هدف مدیریت HSE پیمانکاران مبتنی بر ارائه نگرشى برای مدیران سازمانها و پیمانکار در رابطه با ابزار و روش هایى مترکز است که بتوان  HSEرا در قالبى استراتژیک اداره کرد.فعالیتهایى که در عملیات پیمانکاری صورت مى پذیرند مخاطراتى را در بردارند که  مى توانند کارکنان و مردم عادى را در معرض صدمات[7] ایمنی و بهداشتی قرار داده وهمچنین میتوانند صدمات محیطى را بهمراه داشته باشند . بکارگیرى مؤثر موارد مطرح در HSE از دغدغه هاى عمده کسانى است که مسئولیت[8]  اداره قسمت هاى مختلف سازمانها و پیمانکاران را به عهده دارند.

در سال هاى اخیر تعداد بیشترى از مردم بر این امر واقف گردیده اند که سیاره ما و ساکنان آن به شدت آسیب پذیر بوده و صلح، رفاه و کیفیت بالاى زندگى را فقط  مى توان از طریق کاربرد مسئولانه منابع طبیعى و احترام به افراد و شیوه هاى زیستى آنها تأمین کرد. اکنون، مردم انتظار دارند که دولت ها و چهره هاى سرشناس امور، توسعه اقتصادى را به شیوه مسئولانه اى از دیدگاه  اجتماعى ، ایمنی ، بهداشتی و زیست محیطى اداره کنند. کمیسیون برنتلند[9] در سال ١٩٨٧ ، نیاز به توسعه پایدار اقتصادى را چنین تعریف کرد" : توسعه اى که نیازهاى عصر حاضر را بدون فدا کردن امکانات و تواناییهاى نسل هاى آینده در برآوردن نیازهایشان برآورده سازد  ".سیستم مدیریت HSE بخش کلیدى تعهدات هر پیمانکار و سازمان نسبت به توسعه پایدار مى باشد. علاوه بر جنبه اخلاقى تلاش در ایجاد آینده اى پایدار ، دلایل قوى اقتصادى براى تضمین مدیریت مؤثر HSE پیمانکاران وجود دارند . کاهش هزینه ها و پرهیز از ریسک ضمن ارتقاى بهره ورى عملیاتى، با متمایز ساختن پیمانکاران بر مبناى میزان مسئولیت پذیرى مدیریت HSE اعتبار بین المللى پیمانکاران را افزایش           مى دهد. این افزایش اعتبار ضمن جذب کارکنان مستعد و سرمایه گزارى مالى به ایجاد        همکارى هاى مؤثر بین سازمانها و پیمانکاران کمک میکند.

2-1) چرا یک سازمان و پیمانکاران آن به استراتژى مدیریت HSE نیازمند هستند؟

HSE  باید جزء تفکیک ناپذیر فعالیت هاى هر سازمان و پیمانکار باشد و بخشى از فعالیت هاى روزمره آنان باشد. اما این سؤال مطرح می شود که تا چه اندازه می بایست در پروژه هاى پیمانکاری بر روی HSE سرمایه گذاری کرد و چگونه مى توان در عین اداره و مدیریت موفق اقتصادى یک پروژه پیمانکاری، حداکثر بهره بردارى را از HSE نمود؟ چگونه مى توان از اتلاف وقت و تلاش مدیریت پیمانکار در امورى که بازدهى قطعى ندارد پیشگیرى کرد؟

انتظارات مدیران و سازمانها و کارفرمایان به سرعت در حال تغییر است. مدیریت HSE پیمانکاران چارچوب یکپارچه اى را که براى تعادل بخشیدن میان عوامل مختلف به شیوه اى منطقى و حرفه اى را که لازم است، ارائه مى دهد.

چگونه باید آنچه را که لازمه مدیریتHSE پیمانکاران است ارزیابی و  برنامه ریزی کرد:

در حال حاضر، کیفیت مدیریت HSE پیمانکاران در سازمانها چگونه است؟پیمانکاران نمى توانند ریسک هایى را که متوجه فعالیت آنهاست، نادیده بگیرند چون اثرات این خطرات در معیار عملکردى پیمانکار مى تواند بسیار مهم بوده و ممکن است به تصور سازمان و جامعه نسبت به آن حرفه آسیب هاى جبران ناپذیرى وارد شود.چالشى که فرا روى مدیران سازمانها و پیمانکاران قرار دارد ، دانستن شیوه مدیریت ریسک[10] کارى به نحوى که حالت بهینه را براى سازمان شان فراهم آورد،مى باشد.کلیه فعالیت ها از نظر ماهیت و حوزه عملکرد متفاوتند و لذا، هر یک با مجموعه متفاوتى از ریسک هاى مختلف روبرو هستند که باید آنها را مدیریت کنند. میزان سطح مدیریتى که توسط سازمان و یا پیمانکاران خاص انجام مى شود باید منعکس کننده سطح ریسک[11] فعالیت آن سازمان و یا پیمانکاران باشد. اگر سازمان یا پیمانکاری کنترل هاى کافى را اعمال نکند، ممکن است بدون هیچ ضرورتى، خود را در معرض ریسک هاى مختلف قرار دهد و از سوى دیگر، اگر سازمان یا پیمانکاری کنترل هاى بیش از حد و پیچیده اعمال کند، منابع خود را اتلاف کرده است.

مدیریت کنترل ریسک بسیار پیچیده  ممکن است منجر به سردرگمى و گمراهى افراد شده و آنها را ترغیب به نادیده گر فتن عمدی و بى توجهى به مقررات سیستمHSE  نماید .با ساده نگهداشتن فرآیند مدیریت ریسک، و رعایت تناسب آن با درجه ریسک خطرات موجود، مى توان در اجرای سیستم  HSEموفق شد. بنابراین، مدیران ارشد سازمانها می بایست روش هاى موجود مدیریت ریسک را ارزیابى کرده و مناسبت آنها را براى کار خود ارزیابى کنند. در اینصورت مى توان تصمیمات لازم درباره اقدامات بعدى را اتخاذ کرد.

3-1)دو معیار سنجش[12] ساده براى ارزیابى عملکرد جارى سیستم وجود دارد:

< >تعداد حوادث[13] یا رویدادهاى مرتبط با   HSE هزینه   [14]HSE1-3-1)تعداد حوادث یا رویدادهاى مرتبط با:HSE

اندازه گیرى تعداد حوادث و رویداد هاى مرتبط با HSE که در طول سال گزارش  مى شود، شاخصى از عملکرد  HSE سازمان و پیمانکار می باشد .با انجام این اندازه گیرى ها  مى توان روند خاصى را بین آنها مشخص نمود.

لیکن، این روش کند بوده و بیشتر حالت انفعالى دارد و باید صبر کرد تا حوادث یا رویدادها رخ دهند. اغلب حوادث و یا رویدادها، وقایعى هستند که موجب بروز مشکل و چالشهایى براى مدیریت ریسک مى شوند. در نتیجه، سازمانها یا پیمانکارانی که تعداد حوادث و رویداد آنها کم است               مى توانند تصورکنند که سطح عملکرد خوبى دارند. هرچند این مطلب مى تواند ناشى از         خوش شانسى باشد تا مدیریت درست. داده هاى مربوط به حوادث و رویدادها که نقطه شروع ارزیابى[15] چگونگى عملکرد HSE و بررسى احتمال وجود ارتباط سیستماتیک بین داده ها مى باشد، بایستى همیشه در دسترس باشد. هر چند در تفسیر داده هاى موجود بایستى مراقب بود.

به عنوان نقطه شروع ، هر سازمان یا پیمانکار باید روش اجرایی مدون و مناسبی را برقرار نماید تا اطمینان حاصل گردد کمیت و کیفیت حوادث گزارش شده پویایی سیستم را تضمین می نماید زیرا اطمینان کاذب به کفایت گزارشات ممکن است موجب کندی در پیشرفت عملکرد HSE گردیده و دایره اقدامات را بر مبنای اطلاعات ناکافی از حوادث محدود نماید.

[16]: HSE 2-3-1)هزینه

روش هاى مختلفى براى ارزیابى هزینه هاى واقعى مربوط به امور HSE وجود دارد . اغلب    سازمان ها و پیمانکاران از سنجش هزینه واقعى HSE  به نحو مؤثر غافلند. این غفلت منجر به استفاده غیر مؤثر از منابع شده و سازمان یا پیمانکار را در تشخیص مواردى که تمرکز تلاش هاى مدیریت باید بر روى آنها قرار گیرد دچار اشکال خواهد کرد.حوادث مى توانند هزینه هاى مستقیم و غیرمستقیمى را بر سازمان و پیمانکار تحمیل کنند بنحوى که هزینه هاى ایجاد شده توسط بعضى از آنها را نمى توان توسط بیمه جبران کرد. 

بیمه شده

 (شکل در فایل اصلس موجود است)

شکل(1-1)هزینه هاى مستقیم و غیر مستقیم

                  اختلال در امور کارى                                                   تعهدات و مسئولیت کارفرما و

                  تعهدات در مقابل کیفیت                                                             شکایات عمومی    

                       محصول وخدمات

هزینه های مربوط به تحقیق و بررسی،از دست دادن                 پرداخت مرخصى های استعلاجى، تعمیرات،    

    اعتماد،لطمه به خوش نامی شرکت، استخدام                       از بین رفتن یا صدمه به محصول، جریمه ها

                    و آموزش کارکنان  جدید

بیمه نشده

هزینه مستقیم

هزینه غیر مستقیم

سازمان ها و پیمانکاران به طور عموم بر این باورند که اکثر هزینه ها تحت پوشش بیمه[17] قرار گرفته یا مى گیرد، در حالیکه توسط بیمه پرداخت نگردیده و از سایر منبع بودجه هاى سازمان تأمین  مى گردد )مثل بودجه سرویس ونگهدارى، مرخصى استعلاجى، افزایش حق بیمه و ..)

بر اساس مطالعات انجام شده بر روى شرکت هاى انگلیسى آندسته از هزینه هاى حوادث که تحت پوشش شرکت هاى بیمه قرار نگرفته بودند بین ٨ تا ٣6 برابر بیشتر ازهز ینه هاى ناشى از پرداخت حق بیمه در زمان انجام مطالعات بوده است در حالى که هزینه هاى غیر مستقیم حدود ٦ تا ١٠ بار بیش از هزینه هاى مستقیم بوده است.            شکل(2-1)هزینه هاى بیمه اى و غیر بیمه اى حوادث[18]

پایین ترین حد هزینه، همیشه خیلى واضح نیست هرچند، عدم در نظر گرفتن مشکلات و  پیچیدگى هاى HSE مى تواند منجر به تحمیل بارهاى غیر قابل قبولى بر بار کارى سازمان و پیمانکار گردد.توجه به HSE فقط یک تلاش بشردوستانه نیست، بلکه در صورت مدیریت صحیح  مى تواند به بروز مزیتهاى پایدار و همیشگى بیانجامد.                                

شکل(3-1)هزینه در قبال تلاش[19]

هزینه حوادث مى تواند بارى سنگین و ناشناخته بر توان مالى سازمان تحمیل کرده بنحوى که سودآورى عملیات آن را تحت الشعاع قرار دهد .عدم درک مدیریت از رابطه مستقیم بین حوادث و سوانح مرتبط با HSE وسودآورى مى تواند به ابتکارات نادرست جهت کاهش هزینه ها واز دست دادن فرصت هاى بوجود آمده در جهت اجراى استراتژى HSE منجر شود.این استراتژى ها خود هزینه بر هستند)از جمله هزینه هاى مربوط به دستمزد، تخصیص نادرست منابع،آموزش و نظارت بیشتر (بنابراین، چالش عمده یافتن نقطه اى است که در آن زیان هاى سازمان با هزینه ناشى از بکار گرفتن برنامه نظارت و کنترل مناسب در تعادل قرار مى گیرد.

4-1) عملکرد سازمان یا پیمانکار در مقایسه با دیگران چگونه است؟

با تعیین میزان عملکرد سازمان یا پیمانکار در رابطه با HSE می توان موقعیت سازمان را نسبت به سایر سازمان ها ارزیابى کرد. آیا پیمانکار از پیشگامان[20] حرفه خود بحساب مى آید یا اینکه از استانداردهاى حرفه مربوطه عقب مانده است؟

براى ارزیابى اینکه سازمان یا پیمانکار در حال حاضر چگونه عملکردى دارد و یا عملکرد آن را نسبت به دیگران مقایسه کنیم، مواردى هستند که باید مد نظر قرار گیرند، از جمله:

< >سازمان یا پیمانکار مورد نظر را با کدام سازمانها یا پیمانکاران مقایسه میکنیم؟چه اقداماتى را براى مقایسه انجام مى دهیم؟با نتایج چه مى خواهیم بکنیم؟برخى سازمان ها مطالعات سنجش را انجام مى دهند . سنجش[21] اصطلاحى است که براى تشریح بسیارى روش هاى مختلف بکار مى رود و بدلیل همین تنوع در انجام اینگونه مطالعات بایستى محتاط بود و دقت لازم را مبذول داشت.

5-1) سازمان یا پیمانکار کدام سطح مدیریتHSE را باید در حرفه خویش بکار گیرد؟

پیمانکار یا سازمان پس از برآورد عملکرد خویش و درجه بندى موقعیت نسبت به دیگران، بایستب به ارزیابى سطح مدیریت ریسکى که متناسب با فعالیت خویش پرداخته و بویژه مشخص کند که آیا روش و رویکرد جارى مدیریت در زمینه مدیریت ریسک با نوع فعالیتی که انجام می دهد تناسب دارد.

براى کمک به ارزیابى فوق، هر سازمان مى تواند نیازهاى گروه هاى ذینفع حرفه خود را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد . در هر حرفه اى گروه هاى متعدد با منافع ویژه و یا علائق مشخص در ارتباط با عملکرد سازمان وجود دارند که در بعنوان "گروه هاى ذینفع " نام برده شده اند.در رابطه با موضوع HSE طیف وسیعى از گروههاى ذینفع وجود دارند.

شکل(4-1)گروه هاى ذینفع[22] در HSE:

تأمین کنندگان

مواد اولیه

پیمانکاران

سهامداران

عدم دستیابى به انتظارات گروه هاى ذینفع مى تواند به کاهش اعتبار یک سازمان بیانجامد. براى مثال، قانونگزاران و آنانکه مسئول اجراى قوانین و مقررات هستند در ارتباط با تبعیت از مقررات و قانون با سازمان داراى نقاط تعامل هستند .عدم تبعیت و پیروى از قوانین (عدم توانائى در برآورد و تأمین انتظارات آن) مى تواند منجر به پرداخت جریمه هاى مختلف و یا ملزم به پیاده کردن معیارهاى سنجشى هزینه آور مرتبط با توصیه هایى که در خصوص حادثه اى خاص بعمل آمده، میگردد.

تداوم تحمیل این گونه هزینه ها تأثیر منفى بر توان رقابتى سازمان و پیمانکاردرعرصه عملیاتى خواهد گذاشت .در مقابل با تأمین انتظارات گروه هاى ذینفع اعتبار و وجهه سازمان و پیمانکار حفظ گردیده و از اقدامات هزینه آور انفعالى جلوگیرى خواهد گردید .

اما جایگاه سازمان کجاست؟ آیا از توقعات گروههاى ذینفع پیشى گرفته یا آنها را برآورده نکرده است؟ سازمان در ارتباط با مدیریت ریسک در چه سطح و جایگاهى قرار دارد ؟... سازمان و گروههاى ذینفع مرتبط با سازمان مایلند مدیریت ریسک در چه سطحى قرارداشته باشد؟

براى تعیین جایگاهى که یک سازمان در آن قرار دارد و یا بایستى قرار داشته باشد،  مى توان موقعیت سازمان را در شبکه سیستم مدیریتى ارزیابى کرد.

6-1) این شبکه بکمک دو پارامتر تعریف مى شود:

< >رویکرد سازمان به مدیریت HSE چگونه است؟ میزان اتکاى سازمان بر سیستم هاى رسمى چقدر است؟  

1-6-1)  رویکرد[23] سازمان و پیمانکار نسبت به مدیریت HSE چگونه است؟

آیا باید براى مدیریت HSE رویکردى از پیش برنامه ریزى شده انتخاب نمود یا رویکردى انفعالى؟ براى مثال،آیا سازمان در مقابل مقررات و سوانح و حوادث پس از وقوع عکس العمل نشان دهد و یا اینکه رویکردى برمحورتلاش در پیش بینى آنها و اقدام پیش از وقوع سانحه برگزیند.

2-6-1) میزان اتکاى سازمان بر سیستم هاى رسمى[24] چقدر است؟

برخى سازمان ها فاقد روش مدیریت HSE هستند. کار آنان بدون قواعد و روال مشخص انجام                 میگیرد. اما گروه دیگرى از آنان بمنظور اطمینان از پیروى و سازگارى عملیات با الزاماتHSE  به طور قابل توجهى به  مکاتبات رسمى روى آورده و بر اجراى رهنمودها و دستورالعمل هاى اجرائى اتکاء کرده اصرار مى ورزند.