تحقیق مقاله ساختمان تار و سه تار

مقدمه:

اینک گلی از بوستان همیشه معطر ایران:

نغمه ها به صد راز و رمز شگفتیهای روح را تجلی می بخشند، از سینه های شرحه شرحه از فراق می گویند، از حجاب جان پرده می افکند و نوای باغ ملکوت را به گوش معشوق ازلی می رسانند. نغمه ها از سازها برمی خیزند و سازها زبان گویای دستان هنرمندان و قلبها همیشه عاشق، تبلور یکی شدن انسان با مصنوع خود، نشانگر نوازشهای مهربانانه انگشتانی درد آشنا و مبین روح یکی شدن انسان با طبیعت.

کتاب حاضر کوششی است برای انعکاس تجارب چندین ساله تحصیل و نیز چهل روز نجوا و گفتگوی هنرمندانه با چوب و همنشینی با هنرمندان این حرفه، استادان این هنر خاضعانه از روز کار خویش می گویند و بی هیچ پرده و پوششی هنرمندان جوان و شایق به ساخت ساز های سنتی ایرانی را گام به گام دست می گیرند راه می برند امید آنکه قدر بدانند و پی بگیرند.

از بذر تا ثمر راه زیادی در پیش است دقت نظر و سعه صدر و همدلی های فراوان درد آشنایان هنر و فرهنگ این مرز و بوم پشتوانه راه بود. چاپ این پایان نامه نیز مرهون توجهات خاص استاد فرزانه و گرانقدر آقای مهندس اردشیر عبدی و استادان کارگاه برادران فتاحی بوده است همگی را پاس می داریم و در تداوم راه نیازمند همدلی و همراهی ایشان هستیم.

تاریخچه کارگاه:

کار و فعالیت این کارگاه در راستای ساخت آلات موسیقی است. این کارگاه ابتدا در سال 1374 بنا به علاقه شخصی استاد قیم فتاحی که خود یکی از استادان نوازندگی ماهر تار و سه تار در استان است ابتدا در محیطی کوچک از خانه خودشان بوده است که با توجه به نیاز شهرستان و نیز افزایش تعداد هنرجویان موسیقی و نیاز آنها به ساز، استاد فتاحی در سال 1378 به طور رسمی و با همکاری برادرانش و سرمایه گذاری بیشتر جهت خرید دستگاه و تجهیزات پیشرفته تر برای کار کارگاهی هر چند کوچک اما فعال را تاسیس نمودند که هر روز رو به پیشرفت بیشتر همچنان به کار خود ادامه می دهند. مواد خام کارگاه که شامل چوب، چسب،‌ شاخ، استخوان و صدف می‎باشد قسمتی را در همین شهرستان و بعضی دیگر را از استانهای هم جوار تهیه می نمایند.

در یک کارگاه ساز سازی بسته به نوع ماشینهای موجود در کارگاه و تعداد استادکاران ساخت یک یا چندین نوع ساز را انجام می دهند. در کارگاه ساز سازی برادران فتاحی ساخت دو ساز «تار و سه تار» انجام می‎شود که در فصلهای بعد به تشریح آنها خواهیم پرداخت

فصل اول:

ساختمان سه تار

نگاهت بیفتد اگر بر خطا

تو آن را بپوشان ز لطف و عطا

تو بر من مگیر آهوای ذی خرد

که خالی نباشد بشر از خطا

اجزاء سه تار

لازم به تذکر است که سه تار در قدیم سه سیم (تار) داشته است. به روایتی مشتاق علیشاه کرمانی (شهادت 1306 ه . ق) عارفی که با سه تار و موسیقی آشنایی داشته سیم دیگری بین سیم دوم و سوم آن اضافه کرده و اینک سه تار در حقیقت چهار سیم یا چهار تار دارد. این سیم را واخون و بعضی ها سیم مشتاق می‎نامند.

تشریح اجزاء سه تار

کاسه: جعبه صوتی سه تار می‎باشد که از جنس چوب توت است.

دسته: پرده های ساز روی آن بسته می‎شوند جنس آن از چوب گردو است.

صفحه: چوب توت نازک که روی کاسه را پوشانده است و خرک روی آن قرار دارد.

سوراخهای روی صفحه: این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد می‎شوند.

سردسته: قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.

گوشی: انتهای سیم به آن بسته می‎شود و با چرخاندن آن ساز کوک می‎شود. جنس آن معمولاً از چوب گردو است.

پرده: از جنس روده است که روی دسته بسته می‎شود و محل نوتها را تعیین می‌کند.

خرک: از چوب ساخته می‎شود و سیم ها از روی آن عبور می‌کنند.

شیطانک: از استخوان ساخته می‎شود و سیم ها از روی آن عبور می‌کنند.

سیم گیر: در انتهای کاسه نصب می‎شود و انتهای سیم ها را نگاه می دارد. جنس آن از شاخ قوچ، چوب شمشاد جنگلی یا چوب فوفل است.

سیم: سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می‌آیند.

شیار کنار دسته: شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده می‎شود.

تذکر: در فصل های دیگر توضیحات بیشتری راجع به اجزاء سه تار داده خواهد شد.

انتخاب چوب:

انتخاب چوب مراحل مختلفی دارد و برش صحیح آن یکی از عوامل مهم ساختن ساز می‎باشد. لذا، مطالعه خواص فیزیولوژیکی درخت دارای اهمیت زیادی است. توضیح دقیق در این باره خارج از عهده نگارنده است. فقط در اینجا برای آشنائی با ساختمان ساقه یک درخت، که برای ساختن ساز بریده می شود، قسمت های مهم برش عرضی آن به طور خلاصه توضیح داده می‎شود. قسمت بیرونی درخت پوسته آن می‎باشد که خود از دو قسمت تشکیل شده است «قسمت بیرونی» و «قسمت درونی» و پس از آن قسمت بعدی «لایه زاینده» نام دارد که یک تک سلول است و هنگام رشد درخت به دو قسمت تقسیم می‎شود. قسمت اول آن تبدیل به قسمت درونی پوست درخت می‎شود که عامل انتقال مواد غذائی از برگها به بقیه درخت است. قسمت دوم «لایه زاینده» تبدیل به «برون چوب» می‎شود که عامل انتقال شیره از ریشه به ساقه های درخت می‎باشد. به تدریج که لایه زاینده سلولهای جدیدی تولید می‌کند «برون چوب» فعالیت فیزیولوژیکی خود را از دست می‎دهد و تبدیل به قسمت سخت تنه می‎شود که درخت را استوار نگاه می دارد. این قسمت تنه درخت را «درون چوب» می گویند که در درختهای نسبتاً بزرگ شامل قسمت اعظم برش عرضی درخت می‎شود. قسمت مرکزی برش درخت، مغز درخت نام دارد که از ریشه تا سر تنه درخت ادامه دارد و دور آنرا نخستین حلقه سالانه فرا گرفته است. در برش عرضی درخت چیزی که خیلی زود جلب توجه می‌کند حلقه های سالانه است که دایره وار در دور مغز درخت قرار دارند. تعداد این حلقه ها سال درخت را نشان می‎دهد و فاصله بین این حلقه ها همانطوریکه بعد خواهیم دید در انتخاب چوب برای ساز سازی اهمیت فراوانی دارد.

ذکر دو موضوع در اینجا لازم است. اول اینکه رنگ «درون چوب» تیره تر از «برون چوب» می‎باشد. دوم اینکه مغز درخت دارای خلل و فرج های بسیار است که به راحتی قابل رویت می‎باشد.

در سه تار سازی از چوب درخت توت (نوع میوه دار آن) برای ساختن کاسه و صفحه استفاده می‎شود. «درون چوب» تنها قسمتی از تنه می‎باشد که برای این کار مناسب است. بقیه چوب تنه چون پوست، «برون چوب» و مغز درخت زائد است و در ساز سازی از آنها استفاده نمی‎شود.

در ساختمان کاسه و صفحه سه تار از چوبهایی استفاده می‎شود که فاصله حلقه های سالانه آنها از چهار میلیمتر کمتر است و الیافهای طولی به موازات یکدیگر هستند. تهیه چوبهایی با این مشخصات آسان نیست و کار سازنده را مشکل می‌کند. درختهایی که در مناطق خشک و گرم می رویند برای استفاده در ساز سازی بسیار مناسب هستند. در ایران درختاهی توت حاشیه کویر، اصفهان، قزوین و اطراف تهران برای این کار مناسب هستند. در مناطق پر آب و رطوبت، رشد درختان سریعتر از مناطق خشک می‎باشد در نتیجه فاصله بین حلقه های سالانه زیاد است که برای استفاده در ساز سازی مناسب نیستند. در فصل مربوط به ساختن صفحه و کاسه سه تار راجع به این موضوع توضیحات بیشتری خواهیم داد.

برش چوب

برش طولی تنه درخت باید در مسیر الیافهای طبیعی آن باشد. لذا اره کردن تنه درخت صحیح نیست و باید آنرا در ابتدا با تیغه تبر شکاف داد (یا شقه کرد) تا چوب در مسیر الیافهای خودش که طبیعی و نامستقیم است شکافته شود. معمولاً در تنه هایی که حلقه های سالانه آن دایره وار دور مغز درخت قرار گرفته اند، تنه به چهار قسمت مساوی شکافته (شقه) می‎شود که پس از خشک شدن با اره فلکه (اره تسمه ای) به اندازه های مناسب بریده می‎شوند. معمولاً این حلقه ها صددرصد دایره وار نیستند.

لذا چوبکار باید تا حد امکان سعی کند که برشهای چوب عمود به حلقه های سالانه باشند.

خشک کردن چوب ساز بایستی بطور طبیعی در سایه و در مسیر هوا قرار گیرد. برای ساختن سازهائی چون ویولن حدود 5 سال وقت لازم است ولی بهتر است که بین هفت تا ده سال چوب خشک شود. تحقیقات نگارنده راجع به «درصد» رطوبت چوب سه تار و مدت خشک کردن آن ادامه دارد. معمولاً سازندگان ساز در جواب این سوال می گویند که هر چه چوب کهنه تر باشد بهتر است. اصولاً سازنده باید این موضوع را در نظر داشته باشد که چوبی را مورد استفاده قرار دهد که بحد کافی خشک شده تا پس از ساختن ساز بعلت از دست دادن نم زیادی ترک نخورد و یا شکل خود را از دست ندهد.

رابطه طول دسته با طول کاسه سه تار

نگارنده روش زیر را برای پیدا کردن طول دسته سه تار پیشنهاد می‌کند. برای این منظور آشنائی با رابطه محل نوت «سل» روی دسته و طول سیم دست باز لازم است. می دانیم که اگر نوت سیم دست باز را «دو» فرض کنیم و طول این سیم را به سه قسمت مساوی تقسیم کنیم محل پرده های «سل» و «سل اکتاو» بدست می‎آید.

اگر فرض کنیم که طول دسته مناسب، طولی است که آخرین پرده که «لابمل اکتاو» است در حدود یک سانتیمتر از محل اتصال دسته به کاسه فاصله داشته باشد، این طول دسته با استفاده از رابطه هندسی محل نوت «سل» با سیم دست باز به روش مثال زیر بدست می‎آید. دلیل این فرض اینست که پرده آخری روی زینت ساز که معمولاً در محل اتصال دسته به کاسه است و یا روی گلوی کاسه قرار نگیرد.

ابعاد سه تار

سه تار به شکل و اندازه های گوناگون ساخته شده است. ابعاد کاسه، دسته و ضخامت چوب کاسه و صفحه آن استاندارد معینی ندارد. بطور کلی شکل صفحه سه تار از نیم دایره ای تشکیل شده است که انتهای آن با منحنی ای مرکب به دسته وصل شده است.

در این کتاب اندازه های کاسه و دسته چهار نوع سه تار آورده شده است. اندازه ترک (بر وزن برگ) و دوره کاسه و ضخامت آنها براساس مطالعات و تجربه های عملی نگارنده روی سه تاراهیی که در دسترسم بوده می‎باشد.

اولین سه تار مورد مطالعه که اثر هنرمند فقید شادروان استاد مهدی کمالیان است بنام دلربا که تاریخ ساخت آن سال 1366 ه . ش. می‎باشد.

سه تار دوم مورد مطالعه هم ساخت استاد کمالیان بنام مرمر است.

سه تار سوم مورد مطالعه که آن نیز ساخت هنرمند مشهور شادروان استاد محمود هاشمی به شماره 38 و ساخت آن در تاریخ 1370 ه . ش. می‎باشد.

ایشان شکل صفحه را که شامل یک نیم دایره دو قسمت از یک دایره که شعاع آن قطر دایره مذکور است و دو منحنی که بدسته وصل می‎شوند ترسیم کردند. در این الگو انتهای صفحه در دو طرف سیم گیر در حدود چهار میلیمتر به طرف بیرون دایره ترسیم می‎شود.

چهارمین سه تار مورد مطالعه ام، یکی از سه تارهای شادروان محمد نوائی مشهور به عشقی سه تار ساز معروف می‎باشد. در فصل های آینده، این سه تار در قسمت ساختن قالب و روش اندازه گیری دوره و ترک مورد استفاده قرار گرفته است.

کاسه سه تار:

کاسه سه تار را می‎توان به سه طریق که هر کدام روش خاص خودشان را دارند ساخت.

روش اول: کاسه کدوئی

در این روش کدوی قلیانی که به حد کافی خشک شده است مورد استفاده قرار می‎گیرد. پوست این کدو دارای جداری سخت به ضخامت تقریبی یک میلیمتر و پوسته ای نرم به ضخامت تقریبی چهار میلیمتر می‎باشد. اندازه کدوی مورد استفاده باید تا حد امکان شبیه کاسه سه تار باشد تا بتوان آنرا با اندازه ای مناسب از آن بیرون آورد. پس از اندازه گیری و ترسیم خط برش روی پوست کدو، قسمتی که کاسه از آن ساخته می‎شود با احتیاط، با اره دستی، بریده می‎شود. پس از بیرون آوردن مواد زیادی داخل کدو (الیاف و تخم) با استفاده از لیسه ای که لبه آن گرد است داخل آن کاملاً صاف می‎شود. آنگاه کاسه از طرف دهانه روی کاغذ سنباده ای خیلی زبر (شماره 60) که روی سطحی صاف چسبانده شده است قرار داده می‎شود و با حرکت دادن آن لبه دور کاسه را می ساییم تا کاملاً یکنواخت شود. سپس لبه کاسه را از داخل با سوهان گرد می ساییم تا ضخامت آن سه میلیمتر شود. در این حالت کاسه آماده برای مراحل بعدی که نصب دسته و صفحه است می‎باشد.

روش دوم: کاسه یک تکه

در این روش قطعه چوبی از درخت توت را که بی ترک و گره است انتخاب می کنیم. اندازه های طول، عرض و عمق آن باید در حدود دو سانتیمتر از اندازه های کاسه سه تار موردنظر بیشتر باشد. ابتدا، اندازه صفحه و محور آن را که در جهت الیافهای چوب می‌باشد، ترسیم می کنیم. سپس محور صفحه را در نمای پشت قطعه چوب مشخص کرده و بعد نمای پشت سه تار را روی آن ترسیم می کنیم. مرحله بعدی ترسیم نمای پهلوی کاسه روی چوب می‎باشد. این قطعه چوب را روی صفحه اره فلکه (اره تسمه) قرار می‎دهیم و اول قسمت صفحه را می بریم. مرحله بعدی برش پهلوی سه تار می‎باشد. برای این منظور بخاطر آنکه این قطعه چوب در سطحی صاف روی صفحه اره بنشیند قسمت های بریده شده را دوباره در جای اولیه خود قرار می‎دهیم و میخ کوب می کنیم. محل میخ ها باید طوری انتخاب شود که در مسیر اره قرار نگیرند و خارج از قسمت نهایی کاسه باشند. در این حالت نمای پهلوی کاسه را می بریم. قسمت های زاید را دور می ریزیم و بقیه بیرون کاسه را با استفاده از تیشه لب باریک و اسکنه لب گرد می تراشیم. هر چه ضخامت کاسه نازکتر شود دقت کار باید بیشتر شود تا صدمه ای به کاسه وارد نشود. ضخامت کاسه در حدود چهار تا پنج میلیمتر می‎باشد و در قسمت گلوئی، ضخامتش، به جهت زیاد کردن استحکام آن در محل اتصال به دسته، در حدود دو میلیمتر بیشتر از بقیه کاسه می‎باشد.