مدیریت کودی: مدیریت کودی یک عامل بحرانی در تولید گلزا به حساب میآید. توازن و تاثیر این مدیریت نه تنها به بهینه سازی عملکردهای گیاه و سودبخشی آن نیازمند است، بلکه کیفیت و محافظت ظرفیت تولید را در منابع خاکی تضمین میکند. مقادیر مختلف کود که برای تولید بهینه مورد استفاده قرار میگیرد به عواملی از قبیل پتانسیل تولید گیاه، روش و شکل کاربرد کود و همچنین سطوح مواد غذای قابل دسترس در خاک، بستگی دارد. به دلیل نیازهای کودی نسبتاً بالا در گلزا اکثر خاکهایی که این گیاه در آن رشد میکند قادر به فراهم کردن شرایط مساعد مطلوب از لحاظ مواد غذایی برای عملکرد دانه، روغن و ترکیبات پروتئین نمیباشند. در این مبحث ما به بررسی اطلاعات موجود از جنبه های متفاوت مدیریت کوددهی و همچنین کاربرد متعارف کودها در این زراعت پرداخته و آن ها را در تولید گلزا مورد بحث قرار میدهیم. تقویت حاصلخیزی خاک: گلزا به حاصلخیزی خاک به خوبی پاسخ میدهد. در خاک های حاصلخیز که مقادیر مواد غذایی به اندازه کافی است، محصول مناسبی تولید میکند. این گیاه برای رشد و نمو و بازدهی مطلوب به اغلب مواد معدنی مورد نیاز گیاهان نیاز دارد. در یکی از مطالعاتی که درخصوص انواع و مقادیر مواد معدنی در زراعت گلزا در کشور فرانسه به عمل آمده است، مواد مهم غذایی استخراج شده از خاک در یک هکتار زراعت گلزا با تولیدی حدود 5/3 تن محصول به شرح زیر بوده است: این نتایج و نتایج بعدی اگر چه نمیتواند ملاک دقیقی برای تعیین مقادیر کودهای شیمیایی مورد نیاز زراعت گلزا در هر منطقه باشد ولی اهمیت نسبی مواد مزبور را در این زراعت نشان میدهد. ازت: ازت به طور معمول ماده غذایی است که بیش تر، تولید گلزا را محدود میکند. نیازهای ازت در گلزا بیش تر بوده و تاثیر مدیریت این عنصر مهم ترین عامل مطمئن کننده تولید به حساب میآید. مقدار ازت به سطح حاصلخیزی خاک از نظر مواد ازته، مقدار بارندگی و رطوبت خاک، وضعیت رویشی گیاه، تراکم بوته، شرایط جوی و بالاخره عملرکد مورد انتظار بستگی دارد. نیاز گیاه به این عنصر در مراحل اولیه رویش کم تر و در مراحل بعدی بیش تر است. چنانچه دوره رشد و نمو گیاه را به چهار دوره جوانه زدن تا تشکیل رزت، ساقه رفتن، گلدهی و رسیدن تقسیم کنیم، بیش ترین نیاز گیاه به این عنصر در مرحله ساقه رفتن و سپس گلدهی است. در خاک هایی که از نظر مواد آلی و ازت فقیر هستند، مقداری از ازت مورد نظر را هنگام آماده کردن زمین همراه با کود فسفره به خاک اضافه مینمایند. مقدار آن معمولاً یک چهارم کل ازت مصرفی میباشد. در صورت مصرف فسفات آمونیوم، ازت مورد نیاز گیاه در مراحل اولیه رشد تامین خواهد شد و نیازی به دادن ازت اضافی در این مرحله نمیباشد. در زراعت پاییزه گلزا، در شرایط دیرکاشت و یا کندی رشد، به طوری که احتمال آن وجود داشته باشد که تا هنگام شروع یخبندان، بوته ها به اندازه کافی رشد ننمایند، مقداری از کود ازته را در دوره تشکیل رزت به زمین میدهند. زمان مصرف کودهای ازته باید به نحوی تنظیم شود که همواره ازت کافی در اختیار گیاه قرار داشته باشد. بدین لحاظ در مواقعی که حرکت کود در خاک سریع تر از رشد ریشه است و احتمال شسته و خارج شدن آن از دسترس گیاه وجود دارد، کود را در چند نوبت به زمین میدهند. خصوصاً در خاک های سبک و یا در مناطق پرباران، برای جلوگیری از شسته شدن اتفاقی آن کود را به چند قسمت تقسیم کرده و هر قسمت را یک بار به زمین میدهند. کودهایی که به صورت سرک داده میشود، بهتر است به شکل نیترات و جامد باشند. البته از شکل مایع آن هم میتوان استفاده کرد ولی این خطر وجود خواهد داشت که مصرف آن بر روی گیاه مرطوب در هوای سرد ایجاد سوختگی نماید. مقدار ازت مصرفی در زراعت گلزا به عوامل متعددی که براساس نتایج آزمایش های خاکشناسی و توصیه های کارشناسی معین میشود، بستگی دارد. بنابراین حدود تقریبی آن در زراعت آبی گلزا را 90 تا 220 کیلوگرم ازت خالص در هکتار معادل 200 تا 500 کیلوگرم اوره و در زراعت دیم 50 تا 100 کیلوگرم ازت خالص در هکتار میتوان معین نمود. ضمناً باید توجه داشت که مصرف ازت اضافی سبب کاهش مقدار روغن در دانه، رشد بیش از حد بوته ها و خوابیدگی آن ها و افزایش هزینه تولید میشود. برای آشنایی هر چه بیش تر تاثیر ازت و واکنش های گیاه و همچنین نحوه موثر کاربرد کودی آن، کلیه تحقیقاتی را که در این زمینه انجام شده است، در اختیار قرار میدهیم. نقش ازت در گیاه: ازت به مقدار زیاد در بافت گیاه مورد نیاز میباشد، این عنصر در ترکیبات و اجزای اصلی و تعیین کننده گیاه که شامل پروتئین ها، آمینواسیدها، نوکلئوتیدها، اسیدهای نوکلئیک و کلروفیل است، وجود دارد. یک عملکرد 2000 کیلوگرم در هکتار مزرعه گلزا، در حدود 124 کیلوگرم ازت در پروتئین تولید شده، دارد. سطوح ازت در بافت در زمانی که گیاه سالم در مرحله گلدهی است، در حدود 5/2 تا 0/4 درصد است. در زیر سطح 0/2 درصد کمبود ازت و در بالای سطح 0/5 درصد، ازت اضافی قابل ملاحظه است. سلامتی گیاهان گلزا از روی رنگ سبز تیره آن ها که نشان دهنده ازت کافی در گیاه می باشد، تشخیص داده میشود. اولین علامت کمبود ازت در گیاه، سبز روشن شدن برگ ها و ساقه است. ازت در داخل گیاه قدرت حرکت داشته و از برگ های مسن تر به برگ های جوان تر و ساقه ها انتقال مییابد.بنابراین برگ های مسن اولین علائم کمبود را نشان میدهند. برگ هایی که سبز زرد شدهاند، یک حالت رنگ پریدگی و ارغوانی از خود بروز میدهند. برگ های مسن تر نیز نکروزه میشوند. در شرایط کمبود ازت رشد گیاهان کند میشود، ساقه ها کوتاه و نازک شده، برگ ها کوچک و تعداد شاخه ها کم میشود. همچنین سایبان گیاهی باقیمانده کم شده و کم پشت میشود، به علاوه زمان گلدهی محدود گشته و تعداد غلاف ها کاهش مییابد. احتیاجات به ازت: اکثر گزارش های مربوط به نیازهای ازتی دانه روغنی گلزا برای کولتیوارهای آن قابل اجرا است. گلزا نسبت به غلات به مقدار ازت بیش تری نیاز دارد. سوپر در سال 1971 نشان داد که عملکرد گلزا در زمین هایی که میزان نیترات از 100 کیلوگرم در هکتار کم تر است، با کاربرد ازت به صورت کوددهی، از خود واکنش نشان داد. او و دیگر همکارانش نشان دادند که نیاز گلزا به مقادیر بالای ازت در تولید بهینه دانه در کشتزارهای کانادا بسیار حائز اهمیت است (نمودار 1) و عملکرد گیاه و میزان پروتئین آن با افزایش ازت به مقدار 200 کیلوگرم در هکتار در زمین هایی که کمبود ازت دارند، تحت تاثیر قرار میگیرد. کود ازته عارت است از فراهم کردن مقدار کمبود ازت در خاک و اضافه کردن آن به خاک زراعی. چنین نتایجی نیز در سایر مناطق رشد گلزا مشاهده شده است. در آلاسکالوئیس و همکارانش مشخص نمودند که بیش ترین عملکرد گلزا در اثر کاربرد 193 تا 209 کیلوگرم در هکتار ازت حاصل شد. این مقدار ازت برای گلزای بهاره در اسکاتلند و انگلیس برابر 187 تا 200 کیلوگرم در هکتار میباشد (اسکات و همکارانش. 1973). در انتاریوی کانادا، شپارد و باتس (1980) متوجه شدند که افزودن مقادیر ازت بالای 100 کیلوگرم در هکتار، عملرکد را افزایش میدهد اما اضافه کردن مجدد ازت بین 100 و 200 کیلوگرم در هکتار چنین وضعی را به وجود نمیآورد. ازت اضافی باعث بالارفتن درصد ورس در گیاه شده و از عملکرد آن میکاهد. آن ها توضیح دادند که میزان ازتی که باعث تولید بهینه در گلزا در آن منطقه میشود با مقدار ازتی که برای ذرت در همان منطقه استفاده میشود، قابل مقایسه است. در مصر عملکرد گلزای بهاره با کاربرد ازت بالای 213 کیلوگرم در هکتار افزایش یافت که این بیش ترین مقدار ازت به کار رفته شده میباشد. در هند بالاجی و اوپال (1986) پیشنهاد کردند که در خاکی که به میزان 188 کیلوگرم در هکتار ازت دارد برای کوددهی گلزای بهاره بهتر است از مقادیر 60 تا 90 کیلوگرم ازت در هکتار استفاده کرد. در انگلستان گلزای زمستانه برای رشد کردن نیاز به سطح کودی تا 200 کیلوگرم دارد (اسکات، 1973) که با افزایش آن به 250 کیلوگرم عملرکد آن به حد مطلوب میرسد. ازت باعث افزایش عملرکد میشود و علت آن تاثیری است که بر پارامترهای رشد یک واریته میگذارد. تولید گل در گلزای زمستانه با دادن هر مقدار کود ازته تا 200 کیلوگرم، افزایش مییابد، اما نقطه اوج به وجود آمدن غلاف ها در میزان 150 کیلوگرم کود ازته در هکتار میباشد. آلن و مورگان (1972)، با کاشت گلزای بهاره در انگلستان مشخص نمودند که کاربرد کود ازته، رشد گیاه را قوت بخشیده و توسعه میدهد، به این ترتیب که این عکس العمل در افزایش طول ساقه، تعداد شاخه های گلدار، مجموع وزن گیاه، شاخص رشد برگ (LAI)، و تعداد و وزن غلاف ها و همچنین دانه، نمایان میشود. آن ها مشخص نمودند که بیش ترین افزایش در LAI بین و 5/105 کیلوگرم ازت و کم ترین افزایش با کاربرد ازت بین 5/105 و 0/211 کیلوگرم در هکتار رخ میدهد. اختلاف ها در سرعت جذب خالص (NAR) کم بود و تاثیر ازت در سرعت رشد گیاه (CGR) با تاثیر بر LAI برابر بود. به کار بردن کود ازته گیاه را به سمت تولید بیش تر غلاف در هر پایه و تولید بیش تر دانه در هر غلاف، سوق میدهد که این عامل باعث افزایش عملکرد میشود. اسکات و همکارانش (1973) مشخص نمودند که استفاده از کود ازته بالای 300 کیلوگرم در هکتار هم در گلزای بهاره و هم در پایزه باعث بالارفتن LAI شده و عملکرد با مصرف بالای 200 کیلوگرم در هکتار افزایش مییابد. کومار و همکارانش (1985) نشان دادند که استفاده ازت کودی تاثیر بسزایی در رشد، توسعه و عملکرد گلزا در هند، دارد. کاربرد ازت بالای 120 کیلوگرم باعث افزایش LAI، CGR، سرعت رشد نسبی، NAR، نسبت سطح برگ و سرعت نسبی رشد برگ میشود. افزایش این چنین پارامترهای رشد، رشد زایشی گیاه را بهبود میبخشد و یک عملکرد بالا در اثر بالارفتن مقدار کود ازته به دست میدهد. تاجرال (1987) گزارش داد که به کار بردن ازت، بیوماس گیاه را افزایش داده و دوام غلاف را میافزاید اما تاثیر کمی در شاخص برداشت دارد. ریات و همکارانش (1988) دریافتند که ازت باعث طولانی شدن زندگی برگ ها شده، دوام سطح برگ ها (LDA) را بعد از گلدهی بهبود بخشیده و باعث افزایش جذب در سراسر گیاه گردیده، بنابراین با چنین شرکتی، عملکرد دانه را بالا میبرد. پیشینه کشت قبلی در انتقال ازت به داخل گیاه از طریق خاک تاثیر خواهد داشت و این مورد در به کار بردن کود موثر است. واکنش عملکرد دانه روغنی گلزا به افزایش ازت، به احتیاجات ازتی غلات و یا غیرغلاتی که به صورت تناوب با آن کشت شدهاند، بستگی دارد. این مطالعه در انگلستان و اسکاتلند توسط هلمز و همکارانش (1977) صورت گرفت. لوئیس (1987) طی تحقیقاتی در جنوب استرالیا و استوکر (1984) در نیوزلند نیز به چنین نتیجه ای که کشت قبلی در واکنش کلزا به کاربرد ازت موثر است، رسیدند. در مراتع کانادا، آیش تابستانه عموماً باعث کاهش مقدار ازت مورد نیاز برای رشد گیاه میشود و بعد از مدتی در اثر تجزیه شدن مواد آلی در طول مدت آیش، مقداری ازت آزاد شده و یک ذخیره ازتی برای کشت گیاه فراهم سازد. در هر صورت مقادیری از کود ازته همواره برای زمین های آیش به جهت بهینه سازی عملکرد مورد نیاز است.