مقدمه:
پرورش فضایل اخلاقی یکی از مهمترین اهداف والای رسالت پیامبران خدا بوده است تا انسان در مسیر کمال, که علت غایی افرینش است قرار گیرد و پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) با اشاره به فلسفه بعثت خویش در حدیث معروف « انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق» بدان تصریح فرموده اند. فلاسفه و اندیشمندان حتی پیروان مکتب های مادی نیز هر یک با بینش و اهداف خاص خود از تربیت و اخلاق سخن گفته و اصول و روش هایی را برای ان ارائه داده اند که این خود بیانگر اهمیت و سرنوشت ساز بودن این مسئله برای انسان, در هر شرایط و همه جوامع است . امروزه به دلیل غرق شدن انسان در امور مادی کمتر به غارت, نیرنگ و نظایر اینها را اشاعه می دهد. دانشمندان غربی در اثار خود به این واقعه اشاره کرده اند. اخلاق و تربیت اسلامی با ویژگی های خاص و بعد متعالی خود تضمین کننده سعادت انسانها در همه عصرها ور ره توشه همه را پویان راه کمال است و فراگیری علمی و تخلف علمی به ان , با شیوه منطقی و در چارچوب برنامه های اموزشی و تربیتی, امری ضروری و لازم است. رهبر کبیر انقلاب اسلامی و مربی بزرگ,حضرت امام خمینی (ره) در یکی از پیام های جاودانه و تاریخی خود با تاکید بر این مطلب فرموده اند:ملت عزیز ایران و سایر کشور های مستضعف جهان اگر بخواهند از دام شیطنت ابر قدرتهای بزرگ تا اخر نجات پیدا کنند چاره ای جز اصلاح فرهنگ و استقلال و داشتن اخلاق نیک ان ندارند و این میسر نیست جز با دست اساتید و معلمان متعهدی که در دبستانها تا دانشگاه ها راه یافته و با تعلیم و کوشش در رشته های مختلف علوم و تربیت صحیح و تهذیب مراکز تربیت و تعلم از عناصر منحرف و
کج اندیش, نوباوگان را که ذ خایر کشور و مایه امید ملت اند همدوش با تعالیم در همه رشته ها به حسب تعالیم اسلامی و اخلاق تربیت و تهذیب نمایند و علوم انسانی را که مربی اخلاق نیک و مهذب نفوس است, به دست کارشناسان اسلامی دهند تا نوباوگان عزیز را بدین مکتب جامع و روان بخش اشنا و از تعلیمات علمی و عملی برخوردار سازند و به یقین بدانند که استام مکتبی است که انسان ها را به گونه ای می سازد که جز به حق و مبدا خلق به هیچ مکتبی تسلیم نشوند و تحت تاثیر هیچ قدرتی واقع نگردند و با این مکتب به بهترین نوع اخلاق یعنی اخلاق نیک دست یابند البته طرح مسائل, تنها به صورت اموزشی و نظری نیست بلکه باید مربیان اخلاق و سایر اساتید تعلیم و تربیت با حسن سلوک و پیاده کردن مسائل نظری در عمل خویش الگو های عینی برای متعلمان ارائه دهند تا شاهد تاثیر و تحول اخلاقی در مخاطبان خود باشند برخی از پیشینیان اخلاق نیک را بر اساس فلسفه ارسطو به عنوان بخشی از حکمت عملی به بحث گذاشته و محور ان را چهار اصل اولیه اخلاق « حکمت , عدالت,عضت و شجاعت »قرار داده اند. چون خدا به نصیر الدین طوسی در اخلاق ناصری وبسیاری از مولفان بعد از او . گروه دیگر بااستفاده از همان قالب اب و رنگ اسلامی به مباحث داده و ایات وروایات اخلاقی وتربیتی و نکته های عرفانی بر ان افزوده اند . مانند غزالی در احیا العلوم روش قران و به تبع ان ,احادیث اخلاق و تربیت را بر ایمان به معاد ومبدا و امیختن ان با اداب و وظایف الهی وعبادی وتسلیم در برابر افریدگار جهان مبتنی میسازد زیرا تا انسان به مرحله تسلیم و تعبد نرسد و نقش فضایل اخلاقی راغ در سعادت خود باور نکند برای او سخن گفتن از اخلاق نیک وتربیت مفهومی نخاهد داشت . نظام تربیتی اسلام ایمان وتعبد وتجربه وعمل را در جهت شکل گیری شخصیت اخلاقی فرد به خدمت میگیرد وبا تهذیب نفوس, زمینه تحقق ملکه اخلاقی را فراهم میسازد وبه همین دلیل تزکیه نفس نقش عمده ای را در انسان سازی ایفا میکند. چنانکه ایه کریمه میفرماید. «یزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمت ».
جایگاه تربیت و اخلاق نیک در اسلام:
هر گاه بدین حقیقت بنگریم که خلقت انسان به منظور تکامل ورشد معنوی اوست وهدف از بعثت انبیا , بویژه رسالت خاتم انبیا (ص), تکمیل فضایل اخلاقی وبه ویژه اخلاق نیک ,تجهیزات این رشد وکمال است . جایگاه تربیت واخلاق ومقصد نهایی ان مبرهن میگردد. در این دیدگاه شخصیت اخلاقی عنصر اساسی وجوهره اصلی وجود انسان را تشکیل میدهد که هدف شرایع وبرنامه های انسان سازی است. از این رو قرار دارد وروایات از جایگاه بلند اخلاق نیک وتربیت سخن گفته است. هنگامی که پیامبر (ص) معاذ بن جبل را برای ابلاغ رسالت اسلام به یمن اعزام فرمود بدو توصیه کرد: کتاب خداوند را به انان بیاموز وبه اخلاق خجسته ونیکو تر تربیتشان کن. علاوه براین شرایع واداب واحکام اسلامی والاهی که همانا تکامل انسان وجاودانگی اوست جز با تخلق به اخلاق فاضله میسر نیست. کلیه واجبات ومستحبات وتوصیه به پرهیز از محرمات ومکروهات به نوعی با تربیت واخلاق مرتبط نیست: نماز, روزه, وزکات وحج وسایر واجبات چنانکه خاهیم دید, رمز انسان سازی است واگر از خصلت انسان سازی تهی شدند, فاقد ارزش وفلسفه واقعی خواهند بود. همانگونه که در ایات وروایات به این حقیقت تصریح شده است. قران کریم در بیان فلسفه نماز میفرماید: «ان الصلوه تنهی عن الفحشاء والمنکر» با این تعبیر نقش نماز را در تزکیه نفس بیان میکند واز سوی دیگر, ارزش عمل عبادی وقبولی ان را به تقوا واخلاص وتهارت نفس واخلاق فاضله ونیک روابسته میداند: «انما یتصل الله من ال متقین » امام صادق فرمود, به طولانی بودن رکوع وسجود شخص ننگرید زیرا که این عملی است که بدان عادت کرده وهز ترک ان متوحش میگردد بلکه به راستگویی وامانت داری او بنگرید. چنانکه ملاهظه میکنید در روایات به صدق امانت که دو اصل اخلاق نیک اند بیش از طول دادن عبادت تاکید سده است ونماز وسجود رورکوع را در مسیر انسان سازی وتربیت اخلاقی موثر میداند. حضرت امام (ره) با تمثیلی در این خصوص میفرماید «مثل کسی که اصلاح نکرده واخلاق نیک ندارد ویا از معاصی اجتناب نکرده اعمالی کند. مثل کسی است که بذر را در شوره زار کشد کند »البته چنین زراعتی نتیجه مطلوب ندهد. بدین ترتیب اخلاق وعبادت مکمل یکدیگرند وهر یک در دیگری موثر واز دیگری متاثر است واین همگونی است که از دین مجموعه ای به هم پیوسته میسازد که هریک از اجزاع ان درتکامل انسان نقش افرین است. درروایات امده است: مومن با حسن اخلاق به درجه شب زنده داران وروزه داران می رسد. وچیزی در ترازوی عمل سنگین تر از حسن اخلاق نیست وبر شما باد به حسن اخلاق زیرا صاحب خلق نیکو بی چون چرا جایگاهش بهشت است واز خوی بد بپرهیزد که صاحب خوی بد ناچار جایگاهش جهنم ودوزخ است ومحبوب ترین شما نزد خدا کسانی هستند که اخلاق شان نیکوتر وانعطاف پذ یر تر والفت پذ یر تر باشد ومنفورترین شما نزد خدا کسانی هستند که سخن چینی میکنند ودر میان برادران جدایی می افکنند واز برای بیگناهان لغزش ها میتراشند. امام (ره ) با اشاره به جایگاه تهذیب نفس در اسلام میفرماید مکحتب اسلام یک مکتب مادی نیست بلکه یک مکتب مادی معنوی است اسلام مادیات را در پناه معنویت قبول دارد اسلام برای تهذ یب امده است وبرای انسان سازی امده است همه مکتب های توحیدی برای انسا ن سازی امده اند مقصد اسلام وهمه انبیاء این است که انسان درست بشود. اگر انسان تربیت شد همه مسایل حل است.
از همین جا میتوان به شرافت دانش تربیت و اخلاق نیز می برد:زیرا شرافت هر علم به شرافت موضوع ان بستگی دارد. از این رو علم خداشناسی که موضوع ان ذات مقدس واجب الوجود و صفات و افعال اوست اشرف علوم است. پس از اصول عقاید,دانش تربیت و اخلاق با مفهوم اسلامی اش, از نظر شرافت و جایگاه در صدر علوم و فنون قرار دارد:زیرا موضوع ان روح و نفس انسانب است: یعنی "نفخه اسلامی"که در کالبد خاکی دمیده شده و تکامل و شایستگی ان برای حمل بار امانت الهی و عهده داری مقام "خلیفه اللهی" در پرتو اتصاف به "صفات خدایی" و پالایش ان از الودگیها میسر است. از این رو علم اخلاق را برخی محققین "فقه اکبر" خوانده و برخی "طب روحانی" نامیده اند: زیرا اخلاق, شریعت باطن است و مقصد ان سلامت روح و معالجه امراض نفسانی است.