تعریف مختصر : داستان منظوم و بلند درباره قهرمانان و پهلوانان ملی .
ساختمان آثار : اپیزودیک ( مجموعه ای از داستان های مستقل از هم )
هدف: تقویت روح حماسی ملی
شخصیت ها : پادشاهان ، درباریان و قهرمانان و پهلوانان ملی .
نوع زبان : نظم
نویسندگان : شناخته شده و مشخص دارد.
نمونه ها : شاهنامه ( فردوسی ) و ایلیاد و اودیسه ( هومر )
تعریف حماسه : داستان منظوم و بلندی است با سبکی فاخر و با شخصیت هایی از قهرمانان و پهلوانانی ملی که اعمال خارق العاده انجام می دهند. حماسه معمولاً بر اساس تاریخ نانوشته، اسطوره و آرمان های مردم یک ملت (مهم) نوشته می شود.
حماسه= تاریخ نانوشته (مغز)+ تخیل و ذوق نویسنده (شاخ و برگ ) + اسطوره (جزئیات).
حماسه آغاز ادبیات رسمی (نوشته شده) هر ملتی است. و بر اساس تاریخی که آمیخته با ذوق و سلیقه های مردم و گاه یک کلاغ چهل کلاغ کردن های ایشان است، و نیز تخیل و ذوق نویسنده و همچنین اسطوره های ملی یک کشور ساخته می شود.
حماسه از نظر مقام در بینش ارسطویی بعد از تراژدی است اما بعد ها چون مشخص می شود که نوشتنش سخت تر است اهمیتش بیشتر می شود.
در ادبیات غرب و کلاً جهان تعداد حماسه ها کم است چون شاعر و قصه پرداز نخبه می خواسته، ضمن اینکه بعدها تاریخ ضبط می شود و اسطوره هم از بین می رود. مثلاً آمریکایی ها در قرن نوزده و بیست تلاش کردند حماسه خلق کنند ولی نتوانستند چون همه چیز تاریخشان نوشته شده است.
به همین دلایل بعدها نویسنده ها سبک و فرم را گرفتند ولی محتوایی پیش پا افتاده در آن گذاشته که به آن حماسه ی مسخره می گویند یعنی زبان خیلی بالا و حماسی است اما موضوع خنده دار است. مثل پوپ که حماسه ی مسخره ی طره ی مو را نوشت. یا تا حدودی مثلاً دن کیشوت که زبانش حماسی و موضوعش در مسخره کردن دنیای حماسی و پهلوانی قدیم است .
ویژگیهای حماسه
1)در حماسه موجودات عجیب و غریب مثل اژدها و سیمرغ افسانه ای و ...زیادند.
2)در حماسه چون بر پایه ی اسطوره هست خداها و الهه ها در داستان دخالت دارند و حتی علل برخی از اتفاق ها به آنها نسبت داده می شود. هر جا قهرمان در مخمصه گیر می کند الهه ای به کمک او می آمد (مثال جنگ بین هکتور واشیل در ایلیاد هومر).
گاهی حتی آنها برخی از انسان ها را به دلیل اینکه خلاف میل برخی از خداها گام برداشته اند مجازات می کنند (مثلاً اودیسه را که بر خلاف میل برخی از خداها موجب شکست و قتل عام تروایی ها شده ، 10 سال سرگردان می کنند) . در حماسه ی شاهنامه هم به قهرمانان کمک می شود ولی این بار به جای الهه ها ، سیمرغ به زال و رستم کمک می کند.
3)حماسه منظوم و بلند است.
4)سبک فاخر دارد.
5) حادثه ها در آن فقط با شخصیت ها به هم وصل می شوند یعنی تکه تکه اند و ماجراهای افراد یا یک فرد .
6)قهرمانان و پهلوانان و پادشاهان نقش آفرینان آن هستند که اکثر نیمه خدایی اند یا فرّه ایزدی دارند.
7) داستان آن از اهمیتی ملی و تاریخی برخوردار است یعنی سرنوشت یک ملت در گرو آن است .
8) چه به لحاظ مکانی و چه به لحاظ زمانی، عرصه ی وسیعی را در بر می گیرند یعنی زمانش سال ها طول می کشد و داستانش در چندین مملکت و گاهی در کل جهان اتفاق می افتد.
9) اعمال و حوادثی که در آن اتفاق می افتند خیلی سطح بالا و خطرناک است و هر کسی از عهده ی انجام آن بر نمی آید.
10) شاعر حماسه سرا معمولاً در تشریح حوادث جانبدار نیست یعنی عینی و تا حدود رئالیستی مسائل را تشریح می کند و احساسات شخصی خودش را دخالت نمی دهد.
11) تأثیر و برد حماسه بسیار وسیع و فراگیر است(در کشور خودمان شاهنامه را خیلی می خواندند و نقال ها اجرا می کردند و از روی آن نمایش و فیلم می ساختند . )
12)حوادث آن معمولاً به سرعت اتفاق می افتد و کوتاه است ولی رجز خوانی ها در آن به شکل گفتگو و دیگر جزئیات و مرور حوادث گذشته (تحلیل مسائل ) طولانی است.
13) چون بر پایه ی داستانی ملی است، مردم کلیات اصلی داستان را می دانند ( مثل داستان رستم و سهراب ) و شاعر فقط در جزئیات یا پرداخت یا تأکید یا کش دادن و کوتاه کردن آن دستش باز است.
14) واژگان و زبان آن بالا و فاخر است و لغات قلمبه سلمبه در آن زیاد است. عمده ی آن به گفتگو و لغت پرانی و تعارف و رجزخوانی می گذرد. و گفتگوها عادی و ساده و راحت و خودمانی نیست به لحاظ زبانی.
15) بیشتر بر حوادث تکیه دارد تا بر احساساتی بودن و عاطفی بودن.
16) مضمون و محتوای آن مسئله ی مهم و بالاست. مثلاً ملی است. و همه ی اجتماع و یک ملت را در برمی گیرد.
17) در ادبیات غرب شاعر حماسه سرا ابتدا کتابش را با گفتن اینکه مضمون کتابش چیست شروع می کند. بعد از الهه ی حماسه ، استعانت می کند که کمکش کند و به او الهام و تعلیم دهد. بعد، از وسط داستان شروع می کند و جزئیات دیگر را بعداً می گوید. در کتاب او شخصیت ها، پهلوان ها و غیره راوی گفتگوهای طولانی هستند وشاهان و پهلوان های زیادی هستند.
ویژگی های قهرمان
1)آدمی نیمه خدایی است و گاهی فرّه ایزدی دارد (اشیل پاشنه اش و اسفندیار فقط چشمانش آسیب پذیر است) و یا مشکل گشایی دارد( سیمرغ و یا الهه ها).
2)هدفش معمولاً شخصی نیست ملی و اجتماعی است.
3) به لحاظ قدرت و نیرو بالاست، قد و قامتش و زیبایی و بر و بازویی دارد.
4) از طریق حوادث متحول نمی شود و تا آخر همان طور می ماند.
5) مدبر است و باهوشی سرشار و جامع کمالات.
6) بیمه ی حوادث است.
7) ضد قهرمان ها یعنی هماوردهای او نیز تقریباً همین صفات را دارد.
9) معمولاً قهرمانی ملی است( رستم) و سرنوشت او با سرنوشت یک ملت و گاهی بشریت یکی است. که آن هم معمولاً مورد اهمیت خدایان است.
نمونه ها:
در اینکه نخستین حماسه چگونه به وجود آمده اختلاف است . یک نظر این است که اولین حماسه حاصل کار شاعران گمنام گوناگون بوده است که بعدها نظم یافته و بدل به یک حماسه شده است. بنابرهمین نظر مثلاً معلوم نیست ایلیاد و ادیسه را شخصی به نام هومر سروده باشد. حماسه های جهان :
ایلیاد و ادیسه اثر هومر / انه اید اثر ویرژیل / شاهنامه اثر فردوسی / گیل گمش / بهشت گمشده ی اثر میلتون / کمدی الهی اثر دانته و ال سید:
می گویند هومر عاشیق بوده و در ستایش قهرمانان ملی شعر می گفته و می نواخته است. نام کتاب های منسوب به او ایلیاد و ادیسه است. ایلیاد: نام دیگرش ترواست. بنابراین ترجمه کتاب می شود تروانامه.
داستان ایلیاد : در دوران باستان هر شهر پادشاهی داشته. موضوع این کتاب جنگ بین تروا و یونان است ولی در اصل مربوط به قولی است که برخی از الهه ها به پاریس (در مقابل کاری) داده اند مبنی بر اینکه زیباترین زن جهان را نصیب تو خواهیم کرد پاریس این زن را می دزدد. این زن هلن زن یکی از سرداران یونان بوده است. در این کتاب جنگ های زیاد تن به تن رخ می دهد و در پایان این جنگ اودیسه یکی از سرداران یونان به پیشنهاد خدایان رقیب ، اسبی چوبین را که درونش را خالی و پر از سرباز کرده ، به نشانه ی پیروزی تروایی ها به وسیله ی پیرمردی دم دروازه ی تروا می گمارد. وقتی تروایی ها این اسب چوبین را از دروازه به درون شهرشان می برند و از پیروزی سرمست می شوند ، شبانه سربازهای یونان ار درون اسب چوبین بیرون می آیند و آنها را قتل عام می کنند. به واسطه ی طرح اودیسه،خداهای طرفدار تروا این پهلوان یونانی را مجازات کرده و ده سال سرگردان می کنند. در این ده سال ادیسه با ماجراهای گوناگونی روبرو می شود( غول یک چشم، جزیره ی خواب آور، زنان وسوسه گر خوش صدا و...) زن او پنلوپ 20 سال وفاداری به شوهرش در خانه پاکدامن می ماند و منتظر شوهر می شود(شوهرش 10 سال در جنگ تروا و 10 سال سرگردان است ) از این جهت سمبل زن زیبا در غرب هلن و زن وفادار به شوهر پنلوپ است.
بیشتر رمان های ماجرایی( ماجرای هاکلبری فین و غیره) بر اساس همین ساختار اودیسه به لحاظ شکلی پدید آمده اند.
کتاب انه اید ویرژیل تقلیدی است از ایلیاد و داستان او را پس از جنگ ادامه می دهد وجنبه ی تراژیک حماسی دارد.
حماسه ی سنرک فردوسی یعنی شاهنامه ی نیز چه به لحاظ شکل و چه به لحاظ های دیگر بر اساس همین ساختار حماسه است.
کتاب ایلیاد و اودیسه را سعید نفیسی به فارسی ترجمه کرده است. بهشت گمشده ی میلتون هم به فارسی ترجمه شده است.