فعالیت و کار، پایه و اساسی است که نظام آفرینش روی آن استوار می باشد و آن است که ضامن بقای هر آفریده ای است. خدای متعال، آفریده های خود را مناسب حال هر یک، با وسایلی مجهز کرده که با به کار انداختن آن ها منافع را جلب و مضار را از خود دفع کند. انسان که شگفت ترین و پیچیده ترین نقش آفرینش است، نیازش از دیگر آفریدگان بیش تر می باشد و بدین سبب، به فعالیت بیش تری احتیاج دارد تا به وسیله آن، حوایج بی شمار شخصی خود را رفع نماید و هم نظام خانوادگی را که طبعا باید تشکیل دهد سرپا نگه دارد.
اسلام که دینی است فطری و اجتماعی، به همین ملاحظه، کسب و کار را واجب شمرده و برای افرادی که بی کار می نشینند ارزشی قایل نشده است. در اسلام، هر فرد باید طبق سلیقه و ذوق خود، یکی از این همه حرفه و صنعت که خدای متعال فکر انسان را به سوی آن ها هدایت فرموده است، انتخاب کند و از این راه روزی خود را به دست آورد و باری از بارهای اجتماعی را به دوش کشیده، در آسودگی مردم بکوشد.
خدای متعال می فرماید: و ان لیس للانسان الا ما سعی؛ انسان تنها به وسیله کوشش و کار می تواند به جایی برسد (سوره نجم آیه 39). و از این جا است که بی کاری در اثر تنبلی در اسلام، شدیدا ممنوع است.
مضار بی کاری
از بیان گذشته روشن شد که کار و کوشش، راهی است که آفرینش پیش پای انسان گذاشته تا با پیمودن آن، سعادت زندگی خود را دریابد و البته انحراف از مجرای خلقت و طبیعت اگر چه بسیار کم هم باشد، جز به ضرر انسان تمام نخواهد شد و در این صورت، انحراف از امری که اساس نظام زندگی روی آن استوار است، جز بدبختی دنیا و آخرت دربر نخواهد داشت.
از این جا است که امام موسی کاظم (ع) می فرماید: در کارها اظهار سستی و خستگی مکن وگرنه دنیا و آخرت را از دست می دهی (کافی 5: 85، ح 2)، پیغمبر اکرم (ص) کسانی را که به بی کاری خو کرده، سنگینی زندگی خود را به دوش دیگران می اندازند، لعنت فرموده است (همان4: 12، ح9)
امروز از راه سنجش های روانی و اجتماعی به خوبی روشن شده است که قسمت اعظم مفاسد اجتماعی از بی کاری بر می خیزند. بی کاری است که چرخ اقتصادی و فرهنگی جامعه را از گردش باز می دارد و هر گونه انحطاط اخلاقی و خراقه پرستی را رواج می دهد.
کشاورزی و منافع آن
کشاورزی – که به وسیله آن، مواد غذایی جامعه تهیه می شود – به واسطه اهمیتی که دارد، یکی از پسندیده ترین حرفه های انسانی است و به همین سبب، در اسلام تاکید زیادی در اتخاذ این شغل وارد شده است.
امام صادق (ع) می فرماید: روز قیامت، مقام کشاورزان از هر مقامی بالاتر است (کافی5: 261، ح7)
امام باقر (ع) می فرماید: هیچ کاری از زراعت بهتر و فایده آن عمومی تر نیست، زیرا نیکوکار و بدکار، چرنده و پرنده، از آن نفع می برند و به زبان حال، کشاورز را دعا می کنند (همان: 260، ح5)
بی کاری و سربار جامعه بودن، ننگ و فسادآور است، در حالی که کسب و کار و اشتغال، طلب روزی و سربار مردم نبودن یک فضیلت و عبادت به شمار می‌آید.
از اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده است:
عبادت، ده جز دارد که نه بخش آن طلب روزی حلال، دنبال کسب و کار حلال رفتن و نان حلال برای زن و بچه تهیه کردن است.
بیکاری و فساد
بیکاری و سربار جامعه بودن در اسلام یک عمل زشت و ضد ارزش به شمار می‌آید.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
اِنَّ اللهَ یبْغِضُ کَثْرَﮤَ النَّوْمِ و کَثْرَﮤَ الفَراغِ
خداوند متعال پرخوابی و بیکاری زیاد را دوست ندارد.[۱]
امام موسی کاظم(علیه السلام) فرمود:
اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَیبْغِضُ الْعَبْدَ النَوّامَ، اِنَّ اللهَ یبْغِضُ الْعَبْدَ الفارِغَ.
خداوند با آدم پرخواب و آدم بیکار دشمن است.
در برخی احادیث، دنبال کسب و کار نرفتن، نشانه کم‌عقلی بیان شده است. امام صادق(علیه السلام) فرمود:
تَرْکُ التِجارَﮤِ ینْقَصُ الْعَقْلَ.
رها کردن کسب و کار، عقل را کم می‌کند.
فردی از امام صادق(علیه السلام) اجازه خواست که کسب و کار را تعطیل کند، حضرت او را از این کار نهی کرد و فرمود:
لاتَتْرُکْها فَاِنَّها مَذهَبَﮥٌ لِلْعَقْلِ.
هرگز کار و تجارت را ترک نکن؛ زیرا عقل را از بین می‌برد.[۲]
در بعضی احادیث آمده است که دعای یه گروه، مستجاب نمی‌شود، یکی از آنها، آدمی است که در خانه می‌نشیند و کار نمی‌کند و می‌گوید: خدایا! روزی مرا برسان.
بعضی از آدم‌های تنبل که برای کار نکردن دنبال بهانه می‌گشتند، وقتی آیه تقوا نازل شد:
* وَ مَن یتَقِ اللهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ *
هرکس تقوا پیشه کند خداوند برای او گشایش قرار می‌دهد و از هر راه بی‌گمان روزی‌اش را می‌رساند.[۳]
بهانه خوبی به دست آوردند. درِ خانه‌هایشان را بستند و در خانه نشستند و گفتند: خداوند روزی ما را تضمین کرده است، ما تقوا پیشه می‌کنیم و خداوند روزی ما را می‌رساند. خبر به رسول خدا(صلی الله علیه وآله) رسید، حضرت آنان را احضار و توبیخ کرد و فرمود: چه‌کار می‌کنید؟ عرض کردند: امروز بی‌کاریم. حضرت فرمود:
کَذالک تِذْهَبُ اَمْوالُکُمْ.[۴]
این‌گونه (ترک تجارت) است که اموالتان از دست می‌رود.
این مسئله بر حضرت بسیار سخت آمد؛ چون بیکاری علاوه بر زیان و فقر فردی که دامنگیر فرد بیکار میشود، زیان اقتصادی و اجتماعی را نیز در پی دارد.
علاء بن کامل حضور امام صادق(علیه السلام) رسید و عرض کرد: از خداوند بخواهید به راحتی به من روزی دهد.
حضرت فرمود: هرگز چنین دعایی نمی‌کنم، برو و همان‌گونه که خداوند دستور داده کار کن و روزی خود را بدست آور.
حضرت در پاسخ فرد دیگری که او نیز چنین خواسته‌ای زشت داشت فرمود:
لا، اُخْرُجْ فَاطْلبْ
نه، (دعا نمی‌کنم) خود روزی‌ات را طلب کن.[۵]
یکی از پیامدهای بیکاری، سربار جامعه بودن و از دست‌رنج دیگران استفاده کردن است که هم مایه ذلت و سرافکندگی است و هم زیان اقتصاد جامعه و نفرین خدا را در پی دارد.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمودند:
مَلْعُونٌ مَنْ اَلْقَی عَلَی النّاسِ.[۶]
کسی که خود را بر جامعه تحمیل کند (و بدون کار بخواهد از حیب مردم بخورد) ملعون است.
حضرت در حدیث دیگری فرمودند:
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ یضَیعُ مَنْ یعُولُ.[۷]
کسی که خانواده‌اش را ضایع سازد و در امر زندگی به آنها نرسد ملعون است، ملعون است.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
کَفَی بِالْمَرْءِ اِثْماً اَن یضَیعُ مَنْ یعُولُ.