تحقیق مقاله ماخذ شناسى سیره فلسفى امام خمینى

سرآغاز

تاریخ تمدن بشرى در طول حیات خود شخصیت‏هاى گوناگونى را به چشم دیده‏است که هر کدام به گونه‏اى و در محدوده‏اى خاص در صحنه اندیشه و عمل به نقش آفرینى پرداخته‏اند و شعاع تاثیر هر کدام از آنان، بستگى به ابعاد وجودى شان داشته است. اغلب شخصیتهاى مؤثر در تاریخ، انسان‏هایى بوده‏اند که به یک یا چند جنبه محدود از جنبه‏هاى شخصیتى خویش توجه کرده و از ابعاد دیگر غفلت نموده‏اند. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و مسلمین نیز انسان‏هایى که بیشترین نزدیکى را به انسان آرمانى اسلام یعنى انسان کامل داشته باشند کم شمارند، لکن همین تعداد به ظاهر اندک، تاثیراتى بس شگرف در هدایت جوامع به سوى فلاح و رستگارى داشته‏اند. اگر حجاب معاصرت و حب و بغض‏هاى افراطى و تفریطى که مانع شناخت واقع بینانه افراد مى‏شوند را به کنار نهیم، مى‏توانیم به جرات بگوییم که امام خمینى (ره) از جمله این شخصیت‏هاى ذووجوه و نادر الوجود است. براى اثبات این سخن همین بس که اسفار اربعه حیات علمى و عملى او، در برگیرنده حوزه وسیعى از: فقه، عرفان، فلسفه، اصول، سیاست، تفسیر، تعلیم و تربیت و حدیث‏شناسى مى‏باشد. (1) درباره وى مى‏توان از زبان ابوالعلاء معرى آنچنان که در وصف سید مرتضى سروده است چنین گفت:

یاسائلى عنه فیما جئت تساله

الا هو الرجل العارى من العار

لو جئته لرایت الناس فى رجل

و الدهر فى ساعه و الارض فى دار (2)

سخن در باره جنبه‏هاى مختلف تفکر امام خمینى را به فرصتى دیگر واگذار کرده و اینک فقط به‏بیان چند نکته درباره سیره فلسفى ایشان بسنده مى‏کنیم:

الف) امام یک فیلسوف محض که نقد عمر خویش بر سر فلسفه گذارده باشد نبود و حتى بعد فلسفى ایشان قوى‏تر از ابعاد دیگرش نیز نبود، لکن امام اهل فلسفه بود و فلاسفه را تکریم مى‏کرد (3) و از تفکرات آنان در آثار خویش بهره مى‏برد. لذا در بررسى تفکر فلسفى ایشان بایستى به این نکته توجه کرد.

ب) براى درک هر چه بهتر ارزش فعالیت فلسفى امام، بایستى به وضعیت علوم عقلى و فلسفى در حوزه علمیه آن زمان توجه کرد، زمانه‏اى که کوزه‏اى که فرزند امام از آن آب خورده بود آب مى‏کشیدند، چرا که امام فلسفه مى‏گفت (4) . و زمانه‏اى که قرآن خواندن یک حکیم اسباب تعجب بود. (5) هنر امام آن بود که در چنین فضایى به تدریس فلسفه و ربیت‏شاگرد و پاسخ به شبهات موجود در جامعه پرداخت و مشعل علوم عقلى و فلسفى را روشن نگاه داشت و سپس آن را به دست‏بزرگانى چون علامه طباطبایى(ره) و شهید مطهرى(ره) سپرد.

ج) ارزش دیگر حیات فلسفى امام این بود که در عرصه اندیشه و عمل نشان داد هیچگونه تضادى بین تفکر فلسفى و تفکر دینى وجود ندارد و به عبارتى قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایى ندارند. و شاید یکى از دلایل گرایش امام به حکمت متعالیه همین باشد.

د) نگرش امام به علوم مختلف و از جمله فلسفه نگرشى ابزارى (Instrumental) است نه غایى ( Teleological ) ، ایشان سرگرم شدن به الفاظ و عبارات را باعث‏بیچارگى و بدبختى دانسته، (6) معتقد است که تحصیل علم باید و گرنه موجب انحراف مى‏گردد، (8) لذا در مورد فلسفه مى‏گوید «فلسفه وسیله است، خودش مطلوب نیست. وسیله‏اى است‏براى اینکه شما مسائل را، معارف را با برهان به عقلتان برسانید. هنرش همین قدر است. [...] آن که انسان را مى‏تواند راه ببرد [...] عبارت از آن ایمانى است که در قلب [وارد] مى‏شود.» (9) ایشان در اشعار خود خطاب به خانم فاطمه طباطبایى (همسر مرحوم سید احمد خمینى) مى‏گوید:

فاطى که فنون فلسفه مى‏خواند

از فلسفه فاء و لام و سین مى‏داند

امید من آن است که با نور خدا

خود را زحجاب فلسفه برهاند (10)

و این در واقع هشدارى است‏به تمامى پویندگان طریق فلسفه که مبادا تحصیل فلسفه، حجاب کشف حقیقت گردد.

ه) امام دلبسته حکمت متعالیه صدرایى بود (11) ، هر چند برخى معتقدند که ایشان دلبستگى خاصى به مشرب سهروردى داشت و شیفتگى به ملاصدرا هم نه به وجه مشائى، بلکه به وجه اشراقى فلسفه او معطوف بود. (12) البته بررسى دقیقتر مطلب از حوصله این نوشتار خارج است.

و) بررسى جامع سیره فلسفى امام که نگارنده توفیق انجام آن را از خدا مى‏طلبد نیازمند فرصت دیگرى است که در آن بایستى دیدگاه‏هاى حضرت امام درباره موضوعاتى از این قبیل را مورد توجه قرار داد: تعریف، کارکرد و شعاع تاثیر فلسفه، روش ایشان در تحصیل و تدریس فلسفه، اساتید و شاگردان امام در فلسفه، تاثیر اندیشه‏هاى فلسفى امام در دیگر ابعاد علمى و عملى ایشان، امام و فلسفه اسلامى و غرب، تمایز فلسفه از علوم دیگر، غناى قرآن نسبت‏به فلسفه، نوآورى ‏هاى فلسفى ایشان و ...

ز) نخستین گام براى وصول به چنان مقصودى، آشنایى با منابع تحقیق است که این ماخذشناسى عهده‏دار معرفى بخشى از آن مى‏باشد و امید است در شناخت هر چه بیشتر اندیشه‏هاى امام، مفید واقع شود.

چند تذکر:

1- در این ماخذ شناسى که در مدتى کوتاه تهیه شده سعى بر آن بوده که هر منبعى که نکته‏اى درباره سیره فلسفى امام دارد فهرست‏شود.

2- درباره فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه سیاسى امام بخاطر گستردگى موضوع موارد اندکى فهرست‏شده، بدیهى است که انجام کامل آن فرصت و امکانات بیشترى را مى‏طلبد.

3- مسلما این کار خالى از نقص و اشکال نیست که امید است‏با تذکر یا همت دیگران تکمیل شود.

4- آدرس مواردى که مراجعه مستقیم نبوده در پاورقى ذکر شده است.

5- نگارنده بر خود لازم مى‏داند از همکارى صمیمانه مسؤولین محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى دفتر قم و کتابخانه و خانه مطبوعات دانشگاه مفید سپاسگزارى و قدردانى نماید.

6- این ماخذشناسى در دو بخش ارائه مى‏گردد:

بخش اول: آثار امام خمینى بخش دوم: آثار دیگران، که شامل سه قسمت است: فلسفه، فلسفه سیاست، فلسفه تعلیم و تربیت.

بخش اول: فهرست آثار فلسفى امام خمینى

«آداب الصلاه‏»، تصحیح و پاورقى: سید احمد فهرى

(تهران: پیام آزادى)، چاپ اول، 1368، 423 ص.

برخى از مباحث که در زمینه مسائل کلامى فلسفى مطرح شده عبارتند از: مرتبه اثبات علمى، فلسفى فقر وجودى سالک (ص 14-15)، تعریف فلسفه (ص 25)، تربیت قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 51)، نبوت و قضاء و قدر (ص 92)، نشات نفس ناطقه انسانى (ص 94)، فیض مقدس و وجود منبسط (ص 148)، سعادت عقلى و لذات روحانى (ص 181)، ائمه علیهم السلام معادن حکمت‏اند (ص 204)، قرآن داراى معارف گوناگون از جمله معارف حکمى و برهانى است (ص 204-211)، محصور ماندن در فهم فنون دلالات و احتجاجات مى‏تواند حجاب فهم قرآن براى فیلسوف و حکیم باشد (ص 216)، عقل کلى و جزئى (ص 254)، فیض منبسط و مراتب وجود در بسم‏الله و نقد سخن میرداماد و فیض کاشانى (ص 265-266)، حقیقت اسم و وحدت و کثرت (ص 269)، فیض اقدس و مقدس (ص 269)، اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند در فلسفه عالیه (ص 276-277)، طعن اهل ظاهر به اهل فلسفه (ص 281)، ایراد ملاصدرا به امثال بیضاوى در باره معنى «عالمین‏» (ص 286)، علم فعلى و تفصیلى خداوند از نظر اشراقیین و خواجه نصیر (ص 292-293)، غناى معارف قرآنى نسبت‏به مطالب و آراى فلاسفه اسلامى‏و یونانى (ص 329-331)، صفات ثبوتیه و سلبیه از نظر حکما و نظر امام (ص 333-334)، تفسیر فلسفى از سوره توحید (ص 338-340)، رابطه وحدت و کثرت (ص 345-346).

«آواى توحید: پیام امام خمینى سلام الله علیه به گورباچف و شرح نامه به قلم آیه‏الله جوادى آملى‏»،

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى 1)، چاپ چهارم، زمستان 1372، ص 108.

به پایان رسیدن کمونیسم و مارکسیسم در جهان، نقد اجمالى تفکر مادى، دعوت رجوع به کتب فلاسفه اسلامى و غرب از جمله عناوین عمده این نامه مى‏باشد، این مطالب سپس توسط آیه‏الله جوادى آملى شرح و بسط داده شده است.

«ابواب‏معرفت‏» (13) (گردآورى موضوعى بیانات امام خمینى (ره))،

(تهران: مؤسسه فرهنگى قدر ولایت)، 1372.

در بخش‏هاى مختلف کتاب نظراتى از امام در باره فلسفه، برداشت فلسفى از دین و قرآن و... آمده است.

الاستصحاب‏»

(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره))، چاپ اول، اسفند 1375، 456 ص.

کیفیت جعل در امور اعتبارى (ص 68-69)، رابطه سببیت و جعل (ص 70-72)، تحقیق در قضایاى سالبه و انواع آن، رابطه قضیه سلبیه و ایجابیه (ص 96-100)، مناط صدق و کذب قضایا (ص 101-104).

«انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه‏» الجزء الاول والثانى،

(تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، اردیبهشت 1372، 424 ص + 488 ص.

جلد اول: اختیارى یا غیر اختیارى بودن اراده، نظر میرداماد، اشکالات ملاصدرا و جواب آنها، نقد و بررسى نظر محقق خراسانى و دیگران درباره اختیار (ص 60-71)، تحقیق درباره اینکه «الذاتى لا یعلل‏» (ص 73-80)، اصل کثرت در وجود (ص 80-85)، سعادت و شقاوت (ص 85-88)،

جلد دوم: کلى طبیعى (ص 311-312).

براى نقد و بررسى کتاب فوق ر.ک:

فقیهى خراسانى، محمد مهدى، «معرفى کتاب: التعلیقه على مباحث العقلیه من الکفایه‏»،

حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 73-74.

حسینى، على، «نقد و بررسى کتاب: انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه‏»،

کیهان فرهنگى، ش 10 (105) (دى 1372)، ص 52-55.

روزنامه جمهورى اسلامى (10/8/1372).

«پاسخى منتشر نشده از امام خمینى به یک سؤال فلسفى: عینیت اراده حق تعالى با ذات مقدس او»،

حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 6-12.

پاسخ حضرت امام به سؤال فلسفى یکى از شاگردان خود درباره شبهه‏اى که بر مساله عینیت اراده و ذات حق تعالى وارد شده است.

«تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس‏»، مقدمه و استنساخ: محمد حسن رحیمیان،

(قم: مؤسسه پاسدار اسلام)، چاپ دوم، رجب المرجب 1410 ه’ . ق، 327 ص.

بحث‏حقیقت وجود، اعیان ثابته، جوهر و عرض، عقل اول و نفس کلیه، عالم مثالى، معنى حکمت، وجود ظلى، صفت وجود، وجود مطلق و اثبات آن، و...

براى معرفى کتاب فوق ر.ک:

گوهرى، محمد جواد، «یک فروغ رخ ساقى: مرورى بر کتاب ارزشمند تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس‏»، حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 70-72.

ذکایى ساوجى، مرتضى، «شیخ داود قیصرى ساوى و امام خمینى‏»، کیهان فرهنگى، س 16، ش 156 (مهر 1378)، ص 100-102.

«التعلیقه على الفوائد الرضویه‏»،

(قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، 1375، 192 ص.

این کتاب تعلیقه امام خمینى است‏بر شرح فلسفى، عرفانى حدیث «راس الجالوت‏» از قاضى سعید قمى، و در آن مباحثى از قبیل معناى «واحد متکثر» و «متکثر متوحد» مورد بررسى قرار گرفته است.

«تفسیر سوره حمد»، استخراج و تنظیم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، بهار 1375، 282 ص.

اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند از نظر حکمت و فلسفه عالیه، و رابطه آن با سببیت فلسفى (ص 29-32)، نیاز معلول به علت (ص 99-100)، فلسفه فقط وسیله رسیدن به معارف است (ص 112)، هر گروهى از جمله فلاسفه زبان خاص خود را دارند (ص 175-176)، بحث علیت (ص 177-178)، فیلسوف واقعى (ص 240).

(جبر، تفویض وامر بین‏الامرین) (14) سیداحمد فهرى

هفته‏نامه سروش، س 14،ش 601 (9 خرداد 1371)، ص 23-27.

«جهاد نفس‏»، شرح و پاورقى: سید احمد فهرى،

(قزوین : انتشارات طه)، چاپ سوم، [بى تا]، 159 ص.

از جمله مباحث مطرح شده عبارتند از: درجات نفس (ص 65-84)، قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 90-92، 135-159) .

«چهل حدیث (اربعین حدیث‏»)،

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ سوم، تابستان 1372، 800 ص.

هر چند مطالب کتاب در زمینه عرفان است ولى در مواردى نیز از مباحث فلسفى و عقلى سخن به میان آمده است مانند: احوال نفس، اختیار، ادراکات باطنى، ظاهرى، عقلى، انواع علل و اسباب، اصالت وجود، اعدام، اکتناه ذات، اکوان، انواع امکان، اهل فلسفه، براهین حکمیه، انواع برهان، جبر و تفویض، انواع جوهر، حقیقت وجود، انواع فاعل، ماهیت.

«الحاشیه على الاسفار (تقریرات درس اسفار»)،

درسهاى حضرت امام درباره کتاب اسفار اربعه ملاصدرا است که توسط یکى از شاگردان ایشان (مرحوم ملاعبد الغنى اردبیلى(ره) ) تقریر شده است. این نسخه دست نویس بوده و پس از تصحیح، اینک توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره) آماده انتشار مى‏باشد. این تقریرات را مى‏توان تنها اثر مکتوب مستقل از حضرت امام در زمینه فلسفه دانست. عمده مباحث آن نیز درباره نفس، تناسخ و معاد جسمانى مى‏باشد.

«دیوان امام‏»،تعلیقات: على اکبر رشاد،

(تهران: مؤسسه نشر عروج)، چاپ اول، 1377، 490 ص.

امام در ضمن اشعار خویش، در مواردى به دورى از فلسفه و عرفان و ... اشاره مى‏کنند و هشدار مى‏دهند که مبادا این علوم، خود حجاب حقیقت‏شود. (از جمله صفحات 160، 163، 171، 187، 192، 194، 197، 221).

«ره عشق: نامه عرفانى حضرت امام‏»،

(تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1373، 47 ص.

امام در ضمن این نامه عرفانى، به نکاتى درباره فراگیرى فلسفه، موضوع آن و... اشاره مى‏کنند.

«سر الصلوه: معراج السالکین و صلوه العارفین‏»،

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ دوم، زمستان 1372، (سى+169+96 ص).

گروهى که حقایق عبادات و... را از طریق عقل و فکر و برهان مى‏فهمند (ص 19-20)، یکى از مراتب سجده، ادراک مقام آن است از نظر علم و برهان و فکر (ص 101)، وجود منبسط و درک آن از طریق برهان (ص 21).

«شرح حدیث جنود عقل و جهل‏»،

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهار 1377، 503 ص.

امام در ضمن شرح حدیث فوق به برخى نکات در زمینه فلسفه اشاره مى‏کنند از جمله: ناتمام بودن توجیه بعضى فلاسفه درباره معناى اجاج، شناخت نفس، دام شیطان براى حکیم و عارف، قناعت نکردن به ادراکات عقلیه، نقل و نقد کلام ملاصدرا پیرامون انقطاع خوف در آخرت و رحمت و رافت الهى، سخن ارسطو پیرامون عدالت، اثبات علم فعلى حق تعالى.

«شرح دعاء السحر»،

(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهمن 1374، 243 ص.

برخى عناوین فلسفى کتاب عبارتند از: ابواب الوجود، اجتماع النقیضین، اراده و اختیار، اصحاب حکمت متعالیه، اعتبار کثرت در وحدت و بالعکس، اعدام، اعیان ثابته، امکان، بسط وجود، بسیط الحقیقه، جسم کلى، جسم طبیعى، جمع بین کثرت و وحدت، انواع حقایق، عوالم عقول، انواع فاعل.