زلزله لغتی است که بسیاری از مردم را به هراس میافکند. برای بعضی دیگر عنوان مطلبی مورد بحث است. براساس تحقیقات دانشمندان و سوابق تاریخی، زمین شناسان و زلزله شناسان اینک به ما میگویند بسیاری از نقاط در سراسر دنیا در معرض خطر یک زمین لرزه زیانبار هستند. امکان پیشگیری از زلزله وجود ندارد. اما به هر حال شما قادرید شانس سلامتی و بقای خود را به وسیله آگاهی و آمادگی بالا ببرید. اگر کسی به درستی آماده نباشد زلزله بعدی ممکن است لطمههای افزونتری به بار آورد.
زمین لرزه تکان خوردن قشر زمین است. این تکان یا در نتیجه انفجار در اعماق زمین است (انفجاری) یا در نتیجه فعالیت آتشفشانها و یا بالاخره در اثر لغزش لایههای مختلف زمین روی یکدیگر در طول گسلها، ایجاد میشود.
تعداد زلزلههایی که سالانه رخ میدهند به یک میلیون میرسد اما از این میان فقط معدودی از آنها اثرات مخرب وسیعی بر جای میگذارند. بعضی اوقات انرژی آزاد شده در زلزلههای بزرگ برابر است با انرژی حاصل از انفجار 180 میلیون پوند T.N.T است به عبارت دیگر قدرت تخریبی این زمین لرزهها 10000 برابر قدرت نخستین بمب اتمی است که ایالات متحده در جنگ جهانی دوم در ژاپن منفجر کرد.
در جهان چند منطقه بزرگی وجود دارند که دستخوش زلزلههای فراوان هستند و آنها را کمربند زلزله میخوانند. عمدهترین آنها کمربند اقیانوس کبیر (آرام) است که آمریکای جنوبی و شمالی ژاپن، فیلیپین، زلاندنو را شامل میشود.
کمربند دوم از حوالی آلپ در اروپا آغاز میشود و پس از گذشتن از یونان، ایتالیا، ترکیه، ایران، افغانستان، پاکستان به جنوب شرقی آسیا میرسد و در آخر به کمربند اقیانوس کبیر متصل میگردد.
از لحاظ زمین شناسی، دو صفحه آسیا از شمال و عربستان از جنوب به صفحه ایران فشار وارد میکنند. این فشار به حدی است که به گفته کارشناسان، دیگر نمیتوان به آن صفحه ایران اطلاق کرد. ایران از نظر زمینشناسی صفحهای خرد شده است که شکستگیهای فراوانی به شکل گسلهای کوچک و بزرگ روی آن ایجاد شده است و به همین دلیل در وضعیت بسیار ناپایداری به سر میبرد. از سوی دیگر کانون زلزله در ایران در عمق کمی از سطح زمین قرار دارد و انرژی قابل ملاحظهای به سطح زمین میرسد و در بسیاری از نواحی مدت زمان بین زلزلهها یا دوره بازگشت آنها طولانی است و لذا زلزلههای بسیار شدید رخ می‌دهد.
محل وقوع زلزله
نمیتوان قاطعانه اظهار داشت که زلزله چه زمانی رخ می‌دهد. ولی میتوان گفت که احتمالاً در کجا رخ خواهد داد. چون زلزله اصولاً در مناطق معینی از جهان که پلاتهای زمین با یکدیگر برخورد میکنند، رخ می‌دهد.
اثرات ناشی از زلزله :
زمین لرزه علاوه بر تخریب ساختمانها و اماکن ممکن است سبب بهمن، ریزش کوه، شکاف در سطح زمین و بالا آمدن و فرو رفتن زمین، حرکت گل و لای، سد مسیر رودخانه، امواج مدی شدید و آتشسوزی شود. آن دسته از صدمات و خطراتی که در زمین لرزه مستقیماً به امور بهسازی محیط مربوط میشوند عبارتند از شکستگی، جابجایی و پیچیدگی لولههای آب و فاضلاب، صدمه به ساختمانها و تأسیسات آب، فاضلاب و تلمبه خانهها، شکستگی سدها و مخزنهای آب که منجر به نشت یا آلودگی آب میشود؛ جمع شدن اشغال، ساختمانهای فرو ریخته و ایجاد اشکال در خارج کردن اجساد و لاشه حیوانات از داخل ویرانیها و دفن آنها؛ شکستگی مخزن فضولات و چاههای فاضلاب، آلودگی آب چاهها وقتی که جدار محافظ چاه ترک بردارد. پیامدهای غیرمستقیم این حوادث، فقر و بیپناهی و بسیاری از مشکلات و ناهنجاریهای اجتماعی از خسارتهای جانی و مالی بلافاصله آن سنگینتر،گستردهتر و دلخراشتر است.
تخریب ساختمانها در اثر زمین لرزه غالباً موجب مرگ و میر فراوان (در حدود 10% جمعیت) و مجروح شدن شمار زیادی از ساکنین منطقه میگردد، این امر به دو عامل مهم بستگی دارد، عامل نخست در باره نوع ساختمانها است، بناهایی که از خشت و گل و سنگهای خشک و خالی حتی در یک طبقه ساخته شدهاند به شدت ناپایدار بوده و فروریختن آنها موجب مرگ و میر و جراحات فراوان میگردد.
ثابت گردیده که ساختمانهای سبکتر به ویژه بناهایی چوبی در معرض خطرات کمتری قرار دارند برای نمونه بررسی زلزله سال 1976 گواتمالا نشان داد که از تعداد 1577 نفر ساکنین یک روستا که همگی در ساختمانهای خشک و گلی زندگی میکردهاند تنها 78 نفر مجروح و مابقی از بین رفتهاند، در حالی که کلیه ساکنین مجاور که در بناهای چوبی زندگی مینمودهاند زنده ماندهاند.
نکته دنوم زمان وقوع زمین لرزه میباشد ک در کاهش مرگ و میر و بروز جراحات حایز اهمیت زیادی است، طبق بررسیهای انجام شده درصد افرادی که کشته شدهاند و یا مجروح گردیدهاند در مناطق پرجمعیت زیادتر میباشد، تخمین زده میشود که نسبت مرگ و میر افراد به مجروحان پس از لرزشهای اولیه تقریباً به میزان 1 به 3 میباشد، تفاوتهای زیادی در نواحی آسیب دیده وجود دارد، گاهی مرگ و میر تا حدود 85% در شهرهای مجاور مرکز زلزله گزارش گردیده، برای نمونه زلزله سپتامبر 1973 طبس گلشن در ایران میباشد که تعداد 11000 نفر از ساکنان 13000 نفری شهر را از بین برد، نسبت مرگ و میر به مجروحان به نسبت فاصله مرکز زلزله از شهر کاهش مییابد، برخی گروههای سنی، در معرض مخاطره بیشتری میباشند، گروههای میان سال درمقایسه با کودکان و سالمندان که کمتر قادر به حفاظت از خود میباشند، در مخاطره کمتری قرار دارند حوادث ثانونی که ممکن است پس از زمین لرزه رخ دهند، موجب افزایش مصدومان و در نتیجه افزایش نیاز به اقدامات پزشکی میگردند، از نظر تاریخی بزرگترین مخاطره پس از وقوع زلزله، خطر آتشسوزی است، هرچند در سالهای اخیر موجب بروز آسیبهای کمتری گردیده است.
یکی دیگر از کاستیها و ضعفهای مهم شهرهای ما در مقابل بلایای طبیعی، مشکل ساخت و سازهاست. در ساخت و سازهای شهری دو مشکل اساسی وجود دارد یکی استفاده از مصالح غیراستاندارد و دیگری عدم اجرای مناسب. در صورتی که ما ضرورت مقاومسازی خانهها و دیگر بناهای مورد نیازمان را به درستی دریابیم و خانههای سست بنیاد و کم دوام نسازیم و به مردم کم درآمد نفروشیم، زلزله همچون بسیاری از رخدادهای طبیعی، بدون خسارت و بدون قربانی گرفتن خواهد بود به شرط آنکه در پی موقعیت اجتماعی که هستین، وظیفه اخلاقی و انسانی خود را در برخورد بااین مسئله مهم و حیاتی که جان انسانها به آن بستگی دارد بدانیم و دریابیم و این وظیفه اخلاقی و انسانی به ویژه باری سنگین بر دوسش معماران و مهندسین و به فروشندگان و نیز مسئولان و دستاندرکاران امور شهری و ساختمانی است، هر چند برای آنها این وظیفه و مسئولیت میبایست جنبههای اجتماعی، حقوقی و قضایی خدشهناپذیر نیز بیابد؛ به حدی که هیچ سازندهای، هیچ مسئولی و ناظر ساختمانی نتواند به خود جرآت دهد که در ساختن یک بنا و نظارت دقیق و اصولی بر احداث آن اهمال و کوتاهی کند. از سوی دیگر متأسفانه در کشور ما نظام کنترلی ساخت و ساز به صورت دقیق وجود ندارد. ولی با تدوین ضوابط فنی مقاومسازی بناها در برابر خطر زلزله و به کاربردن این ضوابط میتوان دامنه خسارتها را بسیار محدود کرد اما واقعیت مهم این است که اولاً ضوابط مقرر فقط در مورد تأسیسات و ساختمانهای در دست اجرا یا آتی قابل اعمال است و در بناهای موجود تقریباً هیچ اقدامی مؤثر نیست. همچنین همیشه نمیتوان از رعایت دقیق ضوابط اطمینان یافت زیرا در عمل بسیاری از مقررات و اقدامات به ویژه اگر مستلزم صرف هزینه قابل توجه باشد با مسامه و اهمالکاری به انجام میرسد. در حالی که تفاوت ساختمانهای مقاوم در مقابل زلزله و ساختمانهایی که ایمن نیستند، تنها بنی 10 تا 20 درصد افزایش هزینه است، با وجود این بیش از 80 درصد ساختمانهای شهرهای ما حتی ساختمانهای دولتی در مقابل بلایایی مانند زلزله مقاوم نیستند. با افزایش ایمنی ساختمانها، عمر متوسط آنها را نیز میتوان افزایش داد، در حالی که تصور میشود توجه به ایمنی سازهها تحمل هزینههای اضافی است.