خلاصه
گاز خردل یا سولفور موستارد (1) یکی از شایع‌ترین عواملی است که به عنوان سلاح شیمیایی مورد استفاده قرارگرفته است. اگر چه این گاز به عنوان یک عامل تاول زا شناخته شده است ولی تأثیرات شدیدی بر روی سلول‌های اپی‌تلیال و عمدتاً از طریق مکانیسم الکیلاسیون (2) به‌جای می‌گذارد. این گاز ابتدا در سال 1917 در بلژیک استفاده گردید. مهمترین عوارض موضعی ناشی از گاز خردل التهابات پوستی شدید، نکروز بافت و کونژ کتیویت راههای تنفسی است. عوارض تنفسی و چشمی ناشی از گاز خردل ممکن است سالها بعد از تماس اولیه با عامل ادامه یابد. هنوز پادزهر مناسب و مؤثری بر علیه آن شناخته نشده است و درمان عوارض آن عمدتاً به صورت علامتی انجام می‌شود به همین دلیل جلوگیری از تماس عامل با بافت‌های بدن مؤثرترین راه مقابله با گاز خردل است.
مقدمه
مهمترین عامل ایجادکننده ضایعات ناشی از گاز خردل مرگ سلولی است که به دنبال الکیلاسیون اهداف حساس داخل سلول ایجاد می‌شود. در خصوص مکانیسم اثر گاز خردل و ایجاد عوارض آن مکانیسم واحدی وجود ندارد. در حال حاضر چند مکانیسم مهم در مورد اثرات گاز خردل مطرح است که هر یک از آنها قادر به توجیه بخشی از عوارض گاز خردل هستند مانند اثر مهاری گاز خردل بر متابولیسم انرژی در سلول و مهار گلیکولیز که نقش بسیار مهمی در مرگ سلولی در مرحله حاد آسیب ناشی از گاز خردل دارد. این عوامل عوارض مختلفی مانند عوارض تنفسی، پوستی، چشمی، سیستم ایمنی و … ایجاد می‌کند که 2 مورد اول آن شایع‌تر بوده و هرکدام از آنها به 2 دسته عوارض حاد اولیه و دیررس تقسیم میشوند.
اثرات سولفورموستارد بر دستگاه تنفسی و تنفس
از آنجا که سولفورموستارد به صورت گاز استفاده می‌شود می‌تواند به مجاری تنفسی تحتانی راه یابد. با تماس ذرات گازی شکل با گیرنده‌های اصلی سرفه، بیمار دچار سرفه‌های قطاری می‌شود که ابتدا بدون خلط بوده ولی به تدریج خلط نیز به آنها اضافه می‌شود. به مرور با آسیب اپی‌تلیوم سطحی برونشها، سلول‌های مژکدار که وظیفه خروج ترشحات را به عهده دارند، قادر به انجام وظیفه خود نبوده و ترشحات در برونشها تجمع یافته و دهانه برونشیولها و برونشها مسدود می‌گردد و ایجاد آتلکتازی (1) در ریه می‌شود.با افزایش سرفه و خلط، اکسیژن کافی وارد آلوئولها نشده و گازکربنیک حاصل از متابولیسم سلول‌ها نیز از ریه خارج نمی‌شود و سندرم هیپوونتیلاسیون (2) ایجاد می‌گردد و اگر خونریزی حاصل از التهاب مجاری نیز زیاد گردد می‌تواند منجر به انسداد مجاری تنفسی و خفگی بیمار گردد.
در هر حال گاز خردل باعث تخریب بافت ریه و راههای هوائی، ایجاد اختلالات بیوشیمیایی در ریه، آسیب عروقی ریه و اختلال در عملکرد سلول‌های دفاعی ریه را می‌نماید.
از عوارض مزمن اثر گاز خردل بر ریه‌ها می‌توان به برونشیت مزمن (3) ، فیبروز (4) ریه، آسم (5) ، برونشکتازی (6) ، تنگی نفس موضعی در تراشه و برونشهای اصلی و کانسر ریه اشاره نمود.
درمان
قسمت عمده‌ای از تغییرات پاتولوژیک ایجاد شده در ریه به دنبال تماس با گاز خردل غیر قابل برگشت است و تلاش درمانی در این بیماران فعلاً در محدوده کنترل علائم تنفسی، کاهش عوارض و درمان عفونت‌های ریوی و جلوگیری از پیشرفت ضایعات ریوی می‌باشد.
اثرات سولفورموستارد بر پوست
پوست از اولین اعضای بدن است که در معرض گاز خردل قرار می‌گیرد و به علت وسعت آن در مقایسه با سایر اعضاء معمولاً بیشترین آسیب را نیز متحمل می‌شود. تقریباً 80% خردل مایع که روی پوست قرار می‌گیرد تبخیر می‌شود و 10% آن از سطح پوست نفوذ می‌کند و مابقی جذب سیستمیک می‌شود. خردلی هم که به پوست نفوذ کند و جذب شود دیگر قابل جدا شدن نیست. به طور کلی ایجاد ضایعات پوستی غیر از میزان گاز به سایر عوامل مانند: درجه حرارت، میزان رطوبت، رطوبت روی سطح پوست، محل آناتومیک ضایعه روی پوست و … بستگی دارد. مناطق گرم و مرطوب پوست مثل ناحیه پرینه، دستگاه تناسلی، زیر بغل و گردن به گاز خردل حساس‌تر هستند.
توالی تغییرات پوستی معمولاً به شرح زیر است :
• اریتم (7) (48-2 ساعت بعد از تماس) با ادم مختصر پوست، خارش، سوزش و ایجاد حالتی شبیه آفتاب سوختگی با افزایش پیگمانتاسیون (8) .
• ایجاد تاول گنبدی شکل با دیواره نازک، شفاف، سطحی و محصور توسط اریتم. مایع تاول ابتدا شفاف بوده ولی بعداً زردرنگ و منعقد می‌شود. این مایع دارای خردل نبوده و تاول‌زا نیز نمی‌باشد. تاول حاصله در نواحی چینهای بدن، سطوح قدامی آرنج و خلفی زانو مانع تحرک لازم میشوند. این تاولها امکان دارد به راحتی پاره شوند.
• سوختگی عمیق که بیشتر در نواحی تناسلی رخ می‌دهد و می‌تواند ایجاد عفونت و نکروز نماید. متعاقب سوختگی پوست امکان دارد که بافت مذکور دچار مشکلاتی چون اسکار، محدودیت حرکتی، کوتاهی و درد گردد.
درمان
حسب مورد شامل استفاده از لوسیونهای ضد خارش و ترکیبات استروئیدی قوی و رعایت نکات بهداشتی جهت جلوگیری از عفونت و استفاده از داروهای مسکن جهت کاهش درد و در موارد ضروری استفاده از آنتی‌بیوتیک مناسب و شستشوی خوب و شستشوی تاولها با سرم نمکی است. به طور کلی مراقبت از ضایعات پوستی خردل شبیه مراقبت از سوختگی‌های درجه 2 می‌باشد.