عید فطر و نقش آن در تحولات فردى و اجتماعى
روز بازگشت به فطرت
در فرهنگ اسلامى اولین روز ماه شوال به عنوان عید فطر و جشن بازگشتبه فطرت معین شده است، زیرا مسلمانان روزهدار در طول ماه رمضان با ارتباطهاى پى در پى با خداوند متعال واستغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگىهاى ظاهرى و باطنى که بر خلاف فطرت آنهاست، خود را پاک نموده و به فطرت واقعى خود برمىگردند . امیرمؤمنان على علیه السلام نیز از همین زاویه به عید فطر مىنگرد و با اشاره به روز عید مىفرماید: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه وشکر قیامه وکل یوم لا یعصى الله فهو عید (1) ; این عید کسى است که خدا روزهاش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا نافرمانى نشود، آن روز عید است .»
بلى روز ترک گناه و فاصله گرفتن از زشتىها و پلیدىها و روز غلبه بر شیاطین، روز عید است . عید فطر روز بازگشتبه فطرت است، این معنا رامىتوان از لغت «عید فطر» هم فهمید، چرا که «عید» به معناى بازگشت و «فطر» به معناى «فطرت و طبیعت» است .
مسلمانان در این روز در اثر یک ماه ضیافت و مهمانى خداوند به صفاى باطن دستیافته و در حقیقت، شخصیت واقعى خویش را بازیافتهاند، آرى، فطرت پاک انسان در طول سال در اثر غبارهاى جهل و نادانى و غفلتبه انواع گناهان و معصیتها مبتلا شده و از حقیقتخود دور مىشود و در نتیجه دچار خودفراموشى و خدا فراموشى مىگردد . اما با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضاى معنوى آن ماه و تلاشهاى خویش به یک زندگى نوین دست مىیابد، که مىتوان آن را «بازگشتبه خویشتن» نامید .
در روز عید فطر گوئى یک مسلمان از نو متولد مىشود، چرا که طبق گفتار امیرمؤمنان علیه السلام، روزهداران در شب عید فطر از تمام آلودگىها و پلیدىها پاک شدهاند و کمترین پاداش خود را که پاکى و پاکیزگى است دریافت نمودهاند . آن حضرت چنین مىفرماید: «واعلموا عباد الله! ان ادنى ما للصائمین والصائمات ان ینادیهم ملک فى آخر یوم من شهر رمضان: ابشروا عباد الله! فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون (2) ; اى بندگان خدا! بدانید که کوچکترین چیزى که براى مردان و زنان روزهدار است، این است که فرشتهاى در روز آخر ما مبارک رمضان به آنها ندا مىدهد: اى بندگان خدا! بشارتتان باد که [خداوند متعال ] تمام گناهان گذشته شما را آمرزید، پس بنگرید که بعد از این چگونه عمل خواهید کرد .»
شیخ مفید مىنویسد: اینکه روز اول ماه شوال عید اهل ایمان قرار داده شده است، به خاطر این است که آنان براى قبولى اعمالشان در ماه رمضان خوشحالند و از اینکه خداوند متعال گناهانشان را بخشیده و بر عیبهاى آنان پرده کشیده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسیده است که ثوابهاى بسیارى براى روزهداران عطا خواهد کرد و از اینکه مؤمنین در اثر تلاشهاى شب و روز ماه مبارک رمضان چند مرحله به قرب الهى نزدیک شدهاند، حالتسرور و نشاط دارند . در این روز غسل معین شده و این علامت پاکى از گناهان مىباشد، عطر زدن و بوى خوش استعمال کردن و لباس زیبا و تمیز پوشیدن و به صحرا رفتن و زیر آسمان نماز خواندن همهاش علامتشادى و سرور و از روى حکمت مىباشد (3) .
مراتب روزهداران در عید فطر
بدون تردید تک تک مسلمانان با فرا رسیدن عید سعید فطر نوعى شادى و لذت درونى در خود احساس مىکنند، اما استقبال مسلمانان از روز عید فطر یکنواخت و مساوى نیست . زیرا هر کسى نسبتبه معرفت و ایمان خود به این عید بزرگ و با عظمت مىنگرد و از آن بهره مىگیرد . زمینهها، ذهنیتها، مراتب ایمان و عوامل دیگرى در نگرش و انگیزه افراد دخالت دارد.
به همین جهت عارف واصل میرزا جواد آقا ملکى تبریزىقدس سره (4) روزه دارانى را که به عید سعید فطر وارد مىشوند، به پنج گروه تقسیم مىکند و نوع نگرش آنان رانسبتبه این روز با عظمت توضیح مىدهد . ایشان در مورد پایینترین مراتب استقبال کنندگان از عید فطر مىنویسد: «گروهى از روزهداران حقیقت روزه را نشناختهاند و با زحمت و تکلف از خوردن و آشامیدن و سایر مبطلات خود دارى مىکنند و این را نوعى طاعت مىشمارند و خود را منتدار خداوند مىدانند . آنان از اعضاء و جوارح خود مراقبت نکرده و با دروغ و غیبت و بهتان و افترا و دشنام، به آزار دیگران پرداخته و زحمات خود را هدر مىکنند و در نزد خداى عالمیان منزلتى ندارند، مگر اینکه حضورشان در روز عید براى حسن ظن به عنایتخداى بزرگ باشد و در نمازگاه خود در روز عید فطر از گناهان استغفار نموده و طلب آمرزش کنند .»
وى عالىترین مرتبه استقبال کنندگان از عید فطر را از آن روزهداران عارفى مىداند که لذت نداى خداى «جل جلاله» ، رنج گرسنگى و تشنگى و شب زنده دارى را از یاد آنان برده و با شوق و شکر بلکه با وجد و سکر (5) آن را پیشواز نموده، در سرعتسیر و سلوک و پیشروى به سوى خیر، جدیتبه خرج داده و از عمق جان به نداى رب الارباب لبیک گفتهاند .
خداوند متعال اعمال را از این گروه به حسن قبول مىپذیرد و آنها را به مقام قرب نزدیک مىنماید و در پیشگاه صدق در جوار خود با اولیاء و اصفیاء مىنشاند و از «جام اوفى» به آنها مىچشاند و به مقام «او ادنى» مىرساند (6) . آرى، در حقیقت در سحرگاه عید فطر اولیاء الهى با حضرت حق چنین نجوا دارند:
اى عید عاشقان به حقیقت جمال تو / هر لحظه عیدیى رسدم از وصال تو
عید کسان غره شوال و عید من / آن ساعتى بود که ببینم جمال تو
حل مشکلات اقتصادى و اجتماعى در مورد ابعاد اقتصادى و اجتماعى عید فطر مى توان به پرداخت زکات فطره به عنوان عاملى ارزشمند براى فقرزدایى، توسعه اقتصادى و حل مشکلات اجتماعى در جامعه اسلامى اشاره نمود . افزون بر اینکه در کنار کمک به فقراء، موارد مصرف دیگرى نیز براى زکات فطره در اسلام منظور شده است که از جمله آنها احیاى روحیه همیارى و تعاون، رسیدگى به وضع بهداشتى، درمانى و فرهنگى مسلمانان مىباشد . از زکات فطره مىتوان قرض بدهکاران حقیقى و افرادى را که در راه معصیت و خلاف بدهکار نشدهاند، پرداخت نمود . در ساختن مسجد، مدرسه، پلها و راهها و بیمارستانها و برطرف کردن سایر نیازهاى مسلمانان نیز مىتوان از این بودجه مردمى استفاده کرد .
همچنین با این بودجه مىتوان باورهاى دینى و اعتقادات مسلمانان ضعیف الایمان را تقویت نمود و کسانى را که در معرض شبهات و وسوسههاى دشمنان قرار دارند یارى کرد .
مسلمانان با عمل به این موارد که با پرداخت زکات فطره انجام مىشود، در حقیقتبه بخشى از دعاهاى ماه رمضان - که در مدت یکماه بعد از نماز زمزمه مىکردند - ، در روز عید فطر جامه عمل مىپوشانند . گذشته از اینها، پرداخت زکات فطره که با نیت عبادت و تقرب به خداوند متعال انجام مىشود، نوعى بهرهگیرى از مادیات براى رسیدن به معنویات است.
بدین جهت گفتهاند که قبول روزه موکول به پرداخت زکات فطره مىباشد، چرا که دادن زکات موجب جدایى از تعلقات مادى و هواهاى دنیوى و نفسانى است و انسان مؤمن براى دوام فطرت الهى خویش و بازگشتبه عهد فطرى «الست» از هر آنچه رنگ تعلق دارد، باید رها و آزاد باشد و زنجیر مادیات را از پاى خود برکند تا سبک بال به سوى خداوند گام نهد . همچنانکه امام على علیه السلام فرمود:
«تخففوا تلحقوا (7) ; سبکبال باشید تا [به مقصد] برسید .»