نیرودهنده و موجب تصفیه خون، مدر، اشتهاآور، مقوی معده، آرام کننده دردهای عصبی، تب بر، کرم کش و خلط آور» دنبال چه دارویی هستید که تمام این اثرات را یکجا و بدون کوچک ترین عوارض جانبی دارا باشد؟! نیاز به جست وجوی زیادی ندارید، علف چشمه یا بولاغ اوتن فقط یکی از هزاران گونه های گیاهی است که تاکنون شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته است. در یک فهرست بلندبالا از گیاهان دارویی این نام ها به چشم می خورد: «صبر زرد، سنبل الطیب، باباآدم، هل، بابونه، فلوس، گشنیز، زیره، قاصدک، زنجبیل، عناب، اسطوخودوس، زوفا، دم اسب، روناس، شیرین بیان و گز علفی»
آیا مردم به دارو های گیاهی نیاز دارند؟ پاسخ این سؤال را می توان در مسابقه ای جست که شرکت های بزرگ و سازندگان معتبر داروهای شیمیایی با یکدیگر به راه انداخته اند. به طوری که هرکدام با اصرار درباره وجود ماده گیاهی با منشأ صددرصد طبیعی در ترکیبات داروهای ساخته شده خود حرف می زنند.
با این همه به گفته مسؤولان وزارت بهداشت فقط حدود دو درصد داروهای مصرفی در کشور داروی گیاهی است، در حالی که در کشورهای پیشرفته تا حدود ۲۰ درصد داروهای مصرفی مردم را داروهای گیاهی تشکیل می دهد. مرضیه هدایتی مقدم پژوهشگر در زمینه گیاهان دارویی در پایان نامه دانشگاهی خود بخشی را به تحقیق در مورد میزان گرایش مردم کشورهای مختلف به مصرف داروهای گیاهی اختصاص داد و به این نتیجه رسید «که بیش از ۶۰ درصد مردم آلمان و بلژیک و ۷۴ درصد مردم انگلیس به مصرف داروهای گیاهی علاقه مندند. این میزان چنانچه سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده در کشورهای جهان سوم و در کشورهای کم درآمد که مردم بیشترین نیاز درمانی خود را از طریق گیاهان دارویی تأمین می کنند، ۸۰ درصد است».
اما گویا با وجود قرار داشتن ایران در زمره کشورهای جهان سوم که به دلایل اقتصادی و فرهنگی مردم در آنها به درمان های سنتی پای بندی و گرایش بیشتری دارند، سبب افزایش مصرف این قبیل گیاهان در میان مردم نشده است. سنبل الطیب، گل گاوزبان، بابونه، مرزنگوش، بادرنجبویه، زنجبیل، شیرخشت، ترنجبین گیاهانی هستند که در تحقیق مرضیه هدایتی مقدم بیشترین موارد مصرف در بین مردم و خانواده ها را دارند. پژوهش میدانی این محقق نتایج دیگر هم دربرداشت. به گونه ای که از گروه سنی ۱۵ تا ۶۵ سال، گروه سنی ۵۵ تا ۶۵ سال بیشترین میزان مصرف گیاهان دارویی را دارند. این موضوع به گفته مرضیه هدایتی مقدم، پژوهشگر گیاهان دارویی می تواند به سه دلیل عمده باشد: «در گذشته فرهنگ مصرف گیاهان دارویی و طب سنتی در بین مردم گسترش بیشتری داشت. از طرفی امکانات طب مدرن و داروها و ترکیبات شیمیایی در همه نقاط کشور در دسترس نبود و نکته سوم این که در سه الی چهار دهه گذشته به ویژه در شهرهای بزرگ هنوز از ساخت و سازهای بی رویه و تأسیسات و کارخانه های شیمیایی و صنعتی درمناطقی از نقاط کوهستانی و اطراف شهرها که محل رویش این گیاهان بود، خبری نبود، در نتیجه حتی افراد با انتقال سینه به سینه پی به فواید گیاهان دارویی برده و اقدام به تهیه آنها از همین مناطق و نواحی می کردند». همچنین میزان مصرف گیاهان دارویی به تدریج از شهرهای بزرگ به سمت شهرهای کوچک و روستاها حرکت می کنیم، بیشتر می شود. به گفته مرضیه هدایتی مقدم این موضوع در ارتباط مستقیم با سبک زندگی سنتی، دسترسی محلی به گیاهان دارویی و عرضه کنندگان بومی این محصولات است». اما گویا در کشور گیاهان دارویی همچنان به صورت غریبه های درمانگر باقی مانده اند!
* * *
طبق گزارش بانک جهانی گردش مالی صنعت گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ معادل ۵۰۰ میلیارد دلار خواهد بود. سهم ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی در حال حاضر به حدود ۴۰ میلیون دلار می رسد. کارشناسان می گویند صادرات گیاهان دارویی می تواند سالانه حدود صد میلیون دلار برای کشور عایدی داشته باشد. چرا که شرایط آب و هوایی ایران برای تولید ۹۰ درصد گیاهان دارویی شناخته شده در جهان مناسب است. تاکنون شیرین بیان، کتیرا، باریحه و زیره بیشترین سهم را در صادرات این گیاهان دارویی داشته اند. تجربه صادرات این گیاهان هنوز برای ما شیرین و لذت بخش نیست. یک کارشناس مسؤول گیاهان دارویی با تلخی از این موضوع یاد می کند که ما بسیاری از گیاهان دارویی را به صورت خام صادر می کنیم. بدون این که با تبدیل آنها به داروی گیاهی سود حاصل از ارزش افزوده را به دست بیاوریم و در مقابل محصولات ساخته شده از همین گیاهان دارویی را با قیمت چند برابر بیشتر به کشور وارد می کنیم». این نکته در سخنان یک کارشناس مسؤول گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی نیز مشهود است: «اگر فرآوری این گیاهان انجام شود می تواند ارزش افزوده دو تا سه برابر داشته باشد». او اشکال کار را در تازه بودن رویکرد به مصرف گیاهان دارویی و فقدان سرمایه گذاری در این زمینه می داند. این مسأله از چنان سردرگمی ای در بازار گیاهان دارویی کشور خبر می دهد که هند، پاکستان و افغانستان را در شمار مهم ترین صادرکنندگان گیاهان دارویی به کشور قرار داده است.
* * *
گذشته از مشکلات مربوط به صادرات گیاهان دارویی، در داخل کشور و برای مصرف کننده داخلی همچنان ناهماهنگی و بی نظمی در معرفی و ارائه داروهای گیاهی سبب به وجود آمدن احساس غریبگی مردم به ویژه در نسل جوان با گیاهان دارویی و مصرف آنها شده است.
به عقیده محمود بهرامیان داروساز «از یک طرف نسل جدید و جوان آن طور که باید با انواع گیاهان سنتی دارویی کشور و موارد مصرف و فواید آنها آشنا نیست و از طرف دیگر گاه با تبلیغات نادرست به بزرگ نمایی فواید این گیاهان اقدام شده است». آشناترین مثال که به نظر دکتر بهرامیان می آید: «تبلیغات بیش از اندازه درباره داروهای گیاهی ترک اعتیاد و چاقی و لاغری است». او در ادامه می گوید: «علی رغم اثرات مثبتی که اغلب گیاهان دارویی در بدن با مصرف بجا و صحیح دارند، اما من با تبلیغات بیش از اندازه درباره فواید این داروها در مواردی مثل رفع چاقی یا اعتیاد صددرصد مخالفم. به عنوان مثال سازندگان داروهای گیاهی ضدچاقی مدام بر این نکته تأکید می کنند که این گیاهان سوزاننده چربی ها هستند ولی موضوع این است که این داروهای گیاهی علاوه بر چربی های مضر می توانند چربی ها و سلول های مفید را هم از بین ببرند. یا مصرف بی رویه این داروها برای هدف هایی نظیر لاغری یا ترک اعتیاد می تواند به افزایش فشارخون و ضربان قلب بینجامد. از طرفی گاهی نیز برخی مردم تحت تأثیر باورهای قدیمی و تبلیغات حول محور گیاهان دارویی، قبل از مراجعه به پزشک و تشخیص دقیق بیماری و شروع به درمان با داروهای شیمیایی که در مورد برخی بیماری ها مثل فشارخون بالا ضروری است، خود اقدام به مراجعه به عطاری ها و مصرف گیاهان دارویی به توصیه آنها می کنند، که این کار علاوه بر عقب انداختن تشخیص بیماری و مهار به موقع آن، یک پوشش ثانوی و ظاهری برای فرد به وجود آورده و موجب رضایت وی می شود که در نتیجه با عدم تشخیص به موقع بیماری او در آینده با مشکلات بیشتر و ریشه ای تری ظاهر خواهد شد».