تحقیق مقاله موقعیت طبیعی و جغرافیایی اصفهان

فصل اول:موقعیت جغرافیایی و تقسیمات شهری

فصل اول:موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان

استان اصفهان با مساحتی حدود 105.937 کیلو متر مربع بین 30 درجه و43 دقیقه تا34 درجه و27 دقیقه عرض شمالی خط استوا و49 درجه و36 دقیقه تا55 درجه و31 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان که در مرکز ایران واقع شده،از شمال به استانهای مرکزی،قم و سمنان؛از جنوب به استانهای فارس و کهکیلویه و بویراحمد؛از شرق به استانهای خراسان و یزد؛و ازغرب به استانهای لرستان و چهار محال و بختیاری محدود است.

بر اساس آخرین تقسیمات کشوری،این استان دارای17 شهرستان،60 شهر،37 بخش و116 دهستان،و مرکز آن شهر اصفهان است.

شهرستانهای استان اصفهان عبارت انداز: اصفهان، لرستان، برخوار و میمه، خمینی شهر، خوانسار، سمیرم، شهرضا، فریدن، فریدون شهر، فلاورجان، کاشان، گلپایگان، لنجان، مبارکه، نائین، نجف آباد و نطنز که در رابطه با آنها توضیح مختصری داده خواهد شد.

موقع طبیعی و جغرافیایی

اصفهان منطقه نسبتاً کوهستانی وسیعی به مساحت 197،403 کیلو متر مربع است(به انضمام چهارمحال و بختیاری) که در مرکز فلات ایران واقع شده. از شمال محدود است به نواحی کاشان و گلپایگان، از جنوب به آباده و بهبهان، از مشرق به شهرستان یزد، از مغرب به نواحی بختیاری و حدود خوزستان. طول آن از زردکوه در خاک بختیاری که منبع زاینده رود است تا دریاچه گاو خونی[1] تقریباً سیصد کیلومتر و عرض آن را از کوههای قهرود که حد شمالی آن است تا قریه امین آباد که حد جنوبی آن و در خاک فارس واقع است240 کیلومتر ذکر کرده اند.[2] وسعت استان اصفهان و شهرستانهای تابعه آن به تفکیک به شرح زیر است:[3]

استان اصفهان به استثنای چهارمحال وبختیاری 170،396 کیلو متر مربع

شهرضا                                                         9،256            «

شهر اصفهان                                                 24،212         «

اردستان                                                        14،240         «

فریدن                                                          7،140           «

نائین                                                             46،720        «

نجف آباد                                                     3،604          «

شهر اصفهان امروز در جلگه سبز و خرمی در کنار زاینده رود واقع شده  و طول آن از مشرق به مغرب 18 کیلومتر و عرض آن از شمال به جنوب12 کیلومتر است(ما فروخی اصفهانی در قرن پنجم هجری طول و عرض این شهر را چهارده فرسنگ در شش فرسنگ با هشت دروازه ذکر کرده و گفته است که هشتصد پاره دیه و مزرعه دارد.)[4] 

طول و عرض جغرافیایی قدما اصفهان را به حسب طول و عرض از اقلیم سوم گرفته اند. طول آن را از جزایر خالدات(عوم) و عرض آن را از خط استوا(لب) ذکر کرده اند. طول و عرض جغرافیایی آن بر حسب اندازه گیری بین المللی امروز از این قرار است: طول شرقی آن از نصف النهار گرینویچ51 درجه و39 دقیقه و40 ثانیه و عرض شمالی آن از خط استوا32 درجه و38 دقیقه و30 ثانیه است.

ارتفاع اصفهان از سطح دریا بین 1،475 تا 1،584 متر ضبط شده است.

حداکثر ارتفاع استان اصفهان در شهرکرد2،066 متر و حداقل آن در یزد 1،233 متر است.

جلگه اصفهان در حدود 300 متر از تهران بلندتر است و اختلاف ساعت آن با تهران 20 ثانیه است.

پستی وبلندی اصفهان در مرکز فلات ایران واقع شده و منطقه ای است نسبتاً کوهستانی که از سمت مغرب در طول دره وسیعی که بستر زاینده رود است به وسیله کوههای مرتفع محصور شده. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1475 متر و کوههای آن از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده.

ارتفاع کوههای اطراف اصفهان در حدود 3000 متر است و مهمترین رشته آن در جنوب غربی واقع شده که جنس سنگهای آن آهکی است و نقاط صعب العبور دارد. سرچشمه رودخانه های کارون و زاینده رود در این قسمت است.

سلسله کوههای منطقه اصفهان از زردکوه بختیاری که آن نیز از شعبات کوههای لرستان است منشعب می شوند. کوه منگشت به ارتفاع 1500 تا 3000 متر مانند دیواری ییلاق بختیاری را از قشلاق جدا می کند و شعبه آن سبزکوه بین پشتکوه و چهارمحال قرار دارد. ارتفاع کوههای فریدن از دو تا سه هزار متر است که به موازات یکدیگر مانند پنجه ای از جنوب به شمال امتداد یافته و به کوههای خونسار می پیوندند. کوههای کرون در مغرب اصفهان از مغرب به مشرق ممتد هستند و فواصل آنها به طور متوسط از 24 تا 30 کیلومتر است. بدنه کوههای این قسمت عاری از آب و اشجار است و فقط در چند نقطه آب و درختی مشاهده می شود. دالان کوه حد غربی ناحیه کرون را تشکیل می دهد. از شاه کوه لنجان که امتداد آن شمالی و جنوبی است دو رشته کوه از مغرب به مشرق منشعب می شود که جاده اصفهان به شهرضا را قطع می کند. یکی کوههای کلاه قاضی است و دیگری کوههای مهیار که گردنه و تنگ چالشتر و ارچینی در آن واقع است.

ارتفاعات نزدیک شهر دنباله ارتفاعات شاه کوه لنجان در جنوب اصفهان به دو رشته کوه کم ارتفاع صفه و بابا سعید متصل می شود که جهت آنها از جنوب به مشرق است. ارتفاع کوه صفه در جنوب شهر اصفهان به 2400 متر می رسد. این رشته کوه با تضاریس زیادی که دارد و به علت نزدیکی آن به شهر، بر زیبایی موقع طبیعی اصفهان افزوده است. در 25 کیلومتری شمال غربی اصفهان کوههای سید محمد واقع شده که از کنار جاده شوسه اصفهان شروع می شود و به کوههای کرون و قمیشلو و علوی اتصال می یابد. این کوه دو سه چشمه کم آب دارد و یکی از آنها به نام چشمه منظر در بین اهالی شهرت دارد و از گردشگاههای شهر به شمار می رود.

ارتفاعات شمال اصفهان به منزله تپه های خاکی محسوب می شوند که به گردنه مادر شاه در سه راه اصفهان به تهران متصل شده، به کوه چاله سیاه در 35 کیلومتری شمال غربی اصفهان ختم می شود.

اندکی دورتر شمال جلگه اصفهان را کوههای نطنز و قمرود کاشان محدود می کند و کوه معروف کرکس به ارتفاع 3350 متر به خط مستقیم در پنجاه کیلومتری شمال اصفهان واقع شده که اغلب از برف پوشیده است و به واسطه ارتفاعی که دارد از دور به خوبی نمایان است.

تنگ و گردنه گردنه های معروف اطراف شهر عبارت است از: گردنه گاومیش، گردنه رخ و تنگ بیدکان که در سر راه اصفهان به بختیاری واقع شده اند. تنگ بیدکان به طول 12 کیلومتر در کوه بیدکان واقع شده و در مدخل آن آب بسیار گوارایی جریان دارد و راه شوسه اصفهان به شهرکرد از این تنگ می گذرد. گردنه رخ در شمال غربی کوه رخ واقع شده و راه شوسه جدید الاحداث اصفهان به شهرضا و شیراز از آن می گذرد.

تنگ لاشتر(عامه مردم این تنگ را لارشتر می نامند) به طول شش کیلومتر بین کوه کلاه قاضی و کوه لاشتر که راه شوسه اصفهان به شهرضا و شیراز از آن می گذرد از گردنه های خیلی نزدیک به شهر است.

گردنه گاو پیسه، تقریباً در یک فرسخی جنوب باغ وحش و گردنه آب نیل بین اصفهان و قریه پیر بکران از گردنه های سهل العبور اصفهان در جنوب غربی این شهر و در بلوک لنجانات واقع شده است.

دیگر از گردنه های معروف گردنه مورچه خورت در شمال اصفهان و تنگ اشترگان، دیزی از دهات لنجان علیا و دهکده اشترگان است.

گردنه هایی که از شهر فاصله بیشتری می گیرد، بیشتر در ناحیه کوهستانی چهارمحال و بختیاری و فریدن واقع شده اند و مشهورترین آنها عبارتند از: از گردنه خراجی که از قهمرخ به شلمزار می رود و گردنه مردارکش بین شلمزار و پشتکوه و گردنه تل بین پشتکوه و ایذه(مال امیر سابق) و گردنه ساطعی و گردنه بازفت بین خاک اصفهان و گرمسیر.

گردنه های امامزاده و گاو جفت و بارز و آب ملخ در کوههای فریدن واقع شده و محل عبور طایفه موگویی و چهارلنگ به پشتکوه است. گردنه های دیگر عبارتند از: گردنه دزدان در کوههای آخوره علیا، گردنه سرخ و آب گرم سرراه کرون به چادگان فریدن. گردنه آب پونه و گردنه فوده در سرراه شهرضابه لنجان.

دشت ها

دشت برخوار

دشت مسطح برخوار در جهت شمال شرقی به رشته کوههای مرکزی در جنوب غربی اردستان ختم می شود و دارای آب و هوایی نیمه بیابانی، گرم و خشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان، است.

دشت آبرفتی کاشان

این دشت، دشتی نسبتاً هموار است که طرف جنوب به ارتفاعات کرکس و از طرف شمال به نوار ریگ بلند(در محلی به نام بندریگ) ختم می شود.

دشت مبارکه

دشت مبارکه در شهرستان مبارکه به وسیله رشته کوه های متعدد احاطه شده است که از معروف ترین آن ها می توان به کوه های خولنجان، طالخونچه، کوه زرد، کوه قلعه بزی اشاره نمود.

آبشارها

جاذبه های طبیعی؛

1- آبشار شالورا:

این آبشار در 65 کیلومتری غرب اصفهان و در نزدیکی روستای جومیهن قرار دارد.

2- آبشار کرد علیا:

این آبشار که در 90 کیلومتری غرب اصفهان و در ارتفاعات دالانکوه قرار دارد، از آب شدن برف های دالانکوه بوجود آمده است و در بهار منظره بسیار زیبایی ایجاد می کند.

3- چشمه آب معدنی ورتون:

در 43 کیلومتری جاده اصفهان به یزد جاده ای فرعی وجود دارد که پس از طی 18 کیلومتر به ناحیه ورتون می رسد. بعد از ورتون در فاصله 12 کیلومتری، چشمه های معدنی ورتون قرار گرفته اند. در این منطقه حمام هایی به سبک دوره صفویه است که اکثر‌اً مخروبه اند و برخی از آنها که سالم است مورد استفاده مردم قرار می گیرد آب گرم ورتون از دسته آبهای مکروه بی کربناته و سولفاته گرم است. خواص درمانی استحمام در این آب عبارتست از: تسکین دهندگی دردهای عصبی و رماتیسمی. این آب در صورت نوشیدن باعث ازدیاد ترشح معده می گردد به سبب وجود سولفات سدیم در ترکیب آن، این آب خاصیت ملین دارد و سرانجام وجود آهن در ترکیب.

رشته کوه ها

استان اصفهان

رشته کوههای قمیشلو در بخش مرکزی و دنباله بیدگان در غرب، رشته کوههای زردکوه، کوه کالخونی و سفیدکوه در مرکز، کوه قاضی در شمال شهرستان شهرضا.

کوه بهوروز، چالقفا، پشم کن و کوه باغک در سمیرم.

رشته کوههای اردستان از انشعابات کوه کرکس در کاشان.

کوه سراش، محمدیه و زردکوه از مهمترین ارتفاعات شهرستان نائین.

کوه دنیار، الجوق، دنباله زردکوه و قمیشلودر سمیرم.

بلندترین قله کوههای سلسله جبال مرکزی ایران که از شهرستان گلپایگان می گذرد در این ناحیه قله حاجی تارا به ارتفاع 3560 متر می باشد.

رودها:

مهمترین رودخانه های این استان عبارتند از:

1- زاینده رود که از ارتفاعات زردکوه بختیاری در شهرکرد سرچشه میگیرد، جهت جریان آن از غرب به شرق است آب این رودخانه بخصوص پس از حفر تونل کوهرنگ در کوه کارکنان با طول 160 کیلومتر و با انشعابات کوچک خود کلیه قراء و مزارع اطراف را مشروب مینماید و سیلاب آن به باتلاق گاوخونی منتهی میگردد .

سرچشمه زاینده رود نزدیک سرچشمه اصلی رود کارون است و حد فاصل این دو رود از زیرکوه در حدود سه کیلومتر میباشد.

2- رودخانه مرغاب از کوههای داران سرچشمه گرفته نجف آباد را مشروب و در نزدیکی آبادی جوزدان به زاینده رود منتهی میشود.

3- رودخانه های گندمان، شمس آباد، حنا در سمیرم واقع و به رودخانه خرسان ملحق میگردند.

4- رودخانه قبله از کوههای جنوبی خوانسار سرچشمه گرفته وارد قسمت مرکزی شهرستان گلپایگان گشته و پس از مشروب کردن این ناحیه و گذشتن از گلپایگان با نام رودخانه لعل یار به جریان خود ادامه میدهد.

5- رودخانه کرون از ارتفاعات نبله و داران و شعبه دیگر آن نیز از کوه صالح و مکه سرچشمه گرفته پس از آبیاری دهستانهای اطراف خود در شمال جوزدان به زاینده رود میریزد.

آب و هوا شهر اصفهان در جلگه واقع شده. اراضی آن رسی است و در نقاط مختلف آن به تفاوت از 75 سانتیمتر تا یک مترو نیم به قشری محکم از رس می رسد که سخت و غیر قابل نفوذ است. پی منازل و ساختمانهای معمولی بر روی همین قشر رس بنا می شود. دیوارهای گلی قدیمی که حصار باغات داخل و خارج شهر را تشکیل می دهد بر روی همین قشر رس ترکیب شده و بعضی از آنها حتی چند صد سال دوام کرده است. خشت خامی که از این خاک رس ساخته می شود به اندازه آجر پخته استحکام دارد و در بیشتر بناهای قدیم چندین صد سال دوام کرده است. دوام نوع مخصوصی از این خشت خام در آثار کهن آتشگاه حتی به دو هزار سال می رسد. رشته کوههای محلی اصفهان در اطراف شهر از مغرب و جنوب به سوی مشرق کشیده شده و با ارتفاع یکنواخت و تضاریس قلل آنها، هماهنگ آثار تماشایی داخل شهر منظره ای طبیعی و تماشایی به وجود آورده است. منظره زیبای کوههای اطراف اصفهان از فراز عمارت عالی قاپو در میدان نقش جهان و از قله کوه آتشگاه به خوبی نمودار می شود. چون به غیر از نواحی نجف آباد و دهستانهای برخوار و کوهپایه  بقیه بخشهای اصفهان در کنار رودخانه پر برکت زاینده رود واقع شده، آب و هوای آن معتدل و فصول چهار گانه آن منظم است. شمال اصفهان تا نود کیلومتر باز است و بادهای خنک شمالی از این طریق می ورزد، اما جنوب آن از سه کیلومتری بسته می شود.(جغرافیادانانقدیم عرب گفته اند که اصح مساکن و بلاد شهری است که شمال آن گشاده و جنوبش گرفته باشد) وبه طوری که ذکر شد اصفهان دارای چنین موقعیتی است و چون جنوب و غرب آن کوهستانی و شمال و شرق آن جلگه است دارای اختلاف هوا و بارندگی است، چنانچه در فریدن و چهارمحال که در مغرب واقع شده و کوهستانی است بارندگی زیاد و در مدت زمستان کلیه اراضی آن نواحی مستور از برف است و قسمت عمده زراعت آنان دیم است و به واسطه سردی هوا محصول صیفی به ندرت به عمل می آید. بالعکس در شمال و مشرق که عموماً جلگه و شوره زار است بارندگی کمتر و بی دوام می باشد و کشاورزان زراعت تابستانی خود را با آب قنات و چاه مشروب می کنند. هوای این قسمت خیلی خشک و در تابستان بسیار گرم است. اراضی شرقی به واسطه مجاورت با باتلاق گاوخونی و ریگزار و کویر هنگام روز به واسطه تابش آفتاب بی اندازه گرم و در شب خیلی سرد است.

مفضل بن سعد بن حسنین مافروخی اصفهانی در کتاب معروف خود محاسن اصفهان که در اواخر قرن پنجم هجری آن را به رشته تحریر درآورده است نام [1] دریاچه یا بهتر بگوییم این باطلاق را گاوخوانی نوشته است (رجوع شود به ترجمه محاسن اصفهان، چاپ تهران صفحه35).  این