مقدمه :
بافت تاریخی شهر ها آثار آثار گران بهایی که فرهنگ و دانش شهر سازی و معماری بومی کشورمان را در خود دارد امروزه این نواحی در شهر های قدیمی ما می روند که به کلی از زمینه و سیمای شهرها حذف شوند و با انهدام و فرسودگی آنها شهر های جدید فرهنگ جدید شهرسازی با تمام مشکلات خود جایگزین گردند .
بافت تاریخی شهر های ما در بردارنده ظرافت – زیبایی و نیز خلاق مردمی است که طی سالیان دراز آنها را طبق سنت فرهنگ و نوع معشیت خود به وجود آورنده اند اما تا کنون شناخته نشده اند و بدین ترتیب هر روز رو به فراموشی می روند و توجه به آنها فقط در حد نوشتار ها – سخنرانی ها و شعارها خلاثه میشود .
کشور ما در زمینه ذخایر کالبدی آثار و ابنیه تاریخی و نیز تجربیات معماری و شهر سازی از غنایی چشم گیر برخودار است و به همین جهت در حال حاضر نیز پذیرای اقدماتی است که بتواند به نحوی سازنده / جلوی تخریب و فرسودگی را گرفته و حفاظت و حراست از آنها را تضمین کند .
در گذشته شهرها بیش تر به دلیل استفاده از موقعیت طبیعی خاص و انگیزه سیاسی – اقتصادی بوجود می آمدند و با تضیف یا از بین رفتن یک یا چند عامل که در شکل گیری آنان سازنده بود یکباره یا به تدریج از رونق می افتادند و متروکه می شدند .
درکشوری ما شهر های نظامی و یایتختی بیشتر از این موضوع تبعیت کرده تا شهرهای دارای اقتصاد بازرگانی آن دسته از شهر های قدیمی ما مثل ( اصفهان – یزد – همدان – شیراز – قزوین و...) که از روابط اقتصادی – بر محیط طبیعی و توان اکولوژیک خود داشته اند با ازدست رفتن انگیزهای سیاسی یا مذهبی که در دوران خاصی به آنها رونق بخشیده است توانسته اند به زندگی خود ادامه دهند .
امروزه به دلیل هجوم فرهنگ های غیر بومی و الگوی مصرف جهان پیشرفته به کشور – فرهنگ شهر نشینی جدید در تضاد با فرهنگ سنتی قرار گرفته و فرهنگ نوگرایی و تجدد طلبی جای فرهنگ اصیل و سنتی را گرفته است که این امر سبب هجوم خانوارها به نواحی جدید و رها شدن نواحی تاریخی شده و از طرفی عدم حمایت بخش خای دولتی در سرمایه گذاری در این نواحی خود مزید بر علت گردیده است .
شهر های حاشیه کویر جلوه ویژه ای برخوردارند از یک سو پایدار – پویا و سازگار با محیط طبیعی و اجتماعی در بخش تاریخی شهر و از سوی دیگر رشد شتابان فضاهای شهری در بخش جدید از خصوصیات بارز این شهرهاست .
بافت تاریخی شهر یزد با دارا بودن مشکلاتی چون فرسودگی – عرض کم معابر – مهاجرت و... دارای نکات ظریف و مهمی است که مسله احیای آن بر سر دو راهی تخریب و مرمت قرار گرفته است .
آن چه مهم است یافتن تعادل بین این دو گزینه است که بیانگر نو گرایی و سنت گرایی است .
برای یافتن تعادل باید نارسایی ها و کاستی های ریشه ای را در زمینه های اجتماعی – اقتصادی عمل کردی و کالبدی بررسی کرد و برای آنها برنامه ریزی نمود .
وضع موجود:
شهر یزد از نظر تاریخی – اجتماعی – اقتصادی و دانشگاهی وظایف مهمی را در مقیاس ملی بر عهده دارد .
موقعیت مکانی این شهر و همچنین نقش های فوق الذکر موجب شده که چند شریان ارتباطی مهم کشور از این شهر عبور کند خصوصیات کالبدی – اجتماعی – آن را تحت تاثیر قرار دهند
روند توسعه و گسترش فعالیت ها در این شهر همواره تحولات توسعه کالبدی و افزایش جمعیت را به دنبال داشته است .
بی شک بافت تاریخی شهر یزد از این تغییر و تحولات به دور نبوده و از آن ها تاثیر یافته است .
از این رو شناخت بافت تاریخی شهر ضروری می باشد .
برای شناخت بافت تاریخی – بررسی های در چند مبحث اصلی که به شناخت قابلیت ها مرمت کمک نماید . انجام پذیرفته است
ابتدا تاریخچه – سیر تحولات و توسعه آن بعنوان یک گام ضروری از شناخت بررسی شده است .
سپس ساختار مدیریت شهری مطالعه و برای شناخت دقیق تر ویژگی های طبیعی – اجتماعی و کالبدی بافت تاریخی و محلات بررسی شده اند
تاریخچه :
استان یزد بخصوص شهر یزد با برخورداری از ارزش های معماری و سنتی شهرهای حاشیه کویری و نیز از آنجا که مجموعه ای از آثار و بناهای تاریخی را در خود جای داده است در بین شهر های ایران حائز اهمیت می باشد .
در واقع یزد را می توان نماد شهر های کویری ایران دانست .
اهمیت تاریخی این شهر با بررسی مشخصات کلی آن بیش تر روشن میشود .
مدیریت بافت تاریخی
سازمان های اداره کننده امور شهری متفاوت هستند و در سه بخش دولتی، نیمه دولتی و مردمی فعالیت دارند. سازمان های دولتی فعال در مدیریت امور شهری یزد شامل استانداری، سازمان مسکن و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان مدیریت و برنامه ریزی و نیمه دولتی شامل شهرداری و در بخش مردمی شورای اسلامی شهر است که نقش مؤثری در مدیریت شهری دارد.
هدف این فصل شناخت سیستم مدیریت شهری در شهر و بافت تاریخی شهر یزد است تا در نهایت بتوان در تدوین اهداف و مشکلات از آن استفاده نمود.
جهت بررسی مدیریت بافت تاریخی ، عاملین تصمیم گیری و اسناد و ابزار تصمیم گیری، مفاهیم مرتبط با سیستم مدیریت شهری، ویژگی های سیستم مدیریت شهری و اجزا این نظام مورد بررسی قرار می گیرد.
عاملین تصمیم گیری
عاملین تصمیم گیری در شهر یزد همان طور که اشاره شد ، عبارتند از : بخش دولتی، بخش نیمه دولتی و مردمی که مورد بررسی قرار می گیرد. (نمودار شماره 2)
عاملین تصمیم گیری
نمودار شماره 2 : عاملین تصمیم گیری(1)
(نمودار در فایل اصلی موجود است)
مأخذ : نگارندگان ، مصاحبه با مسئولان استانداری و شهرداری یزد ، سال 1378
عاملین تصمیم گیری بخش دولتی
عاملین تصمیم گیری شهری در بخش دولتی شامل استانداری، سازمان مسکن و شهرسازی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است که مسئولیت هر یک مورد بررسی قرار می گیرد.
الف) استانداری
استانداری یزد از طریق شهرداری عهده دار اجرای سندهای مصوب مسکن و شهرسازی در توسعه و عمران شهری است. از جمله اقدامات استانداری که از طریق شهرداری اعمال می شود تقاضا به سازمان ملی و مسکن برای تهیه و تدوین طرح ، نظارت بر تهیه و اجرای طرح براساسی اولویت های تعیین شده است.
ب) سازمان مسکن و شهرسازی
اصلی ترین عامل و مرجع کنترل رشد و توسعه شهری، سازمان مسکن و شهرسازی است. عمده ترین وظایف این سازمان تعیین و تشخیص ضرورت تهیه طرح، برآورد هزینه و تأمین اعتبار تهیه طرح، انتخاب مشاور و عقد قرارداد تهیه طرح، برگزاری و اداره جلسات کارشناسی و نظارت بر تهیه طرح، بررسی نحوه مشارکت مردمی و تشکیل کمیته های هماهنگی اولیه و نهایی شورای عالی شهرسازی و معماری است.
ج) سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
وظیفه اصلی و عمده این سازمان، شناسایی، مرمت و حفاظت از کلیه آثارو ابنیه تاریخی است. حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی با شرکت در کمیته های فنی نظارت بر تهیه طرح و شرکت در جلسات تصویب نهایی طرح عملی می شود.
د) سازمان مدیریت و برنامه ریزی
سازمان مدیریت و برنامه ریزی با هماهنگی اداره کل امور اقتصادی و دارایی ، تأمین اعتبار مالی طرح های توسعه شهری را به عهده دارد. تصویب صلاحیت فنی، تخصصی مشاور، تأیید و تصویب اعتبارات مالی و شرکت در جلسات تصویب نهایی طرح به عهده سازمان مدیریت و برنامه ریزی است.
عاملین تصمیم گیری بخش نیمه دولتی
در بخش نیمه دولتی فقط شهرداری فعالیت دارد. وظایف عمده شهرداری ارائه خدمات عمرانی، بهداشتی و رفاهی به شهروندان ، کنترل رشد و توسعه شهر براساس سندهای مصوب توسعه و اجرای صحیح پیشنهادهای طرح می باشد.
الف) شهرداری یزد
شهرداری یزد در حال حاضر دارای 4 معاونت (فنی و شهرسازی، حمل و نقل و ترافیک، اجرایی و خدمات شهری و اداری و مالی) و 6 مدیریت (روابط عمومی، طرح و برنامه، حقوقی و املاک، حراست، مدیریت ارزشیابی و بازرسی) می باشد که زیر نظر شهردار یزد فعالیت دارند. علاوه بر آن هر معاونت نیز دارای سه مدیریت است. (نمودار شماره 3) از وظایف عمده شهرداری، ارائه خدمات عمران شهری (توسعه تأسیسات فاضلاب شهری، عبور و مرور، توسعه تأسیسات آب آشامیدنی شهر، برنامه ایجاد اماکن و فضاهای ورزشی، تفریحی ، فرهنگی و توریستی)، ارائه خدمات اداری (درامد و نوسازی) و انجام خدمات شهری (رفت و روب، نگهداری و بهبود محیط شهری) توسعه فضای سبز، آتش نشانی و خدمات ایمنی و ... است.
(نمودار در فایل اصلی موجود است)
نمودار شماره 3 : نمودار سازمانی شهرداری یزد(2)
مأخذ : نگارندگان ، با الهام از اسناد موجود در اداره روابط عمومی شهرداری یزد ، سال 1378
ب) شهرداری ناحیه تاریخی
شهرداری ناحیه تاریخی در حد مدیریتی منطقه بوده و دارای قسمت های فنی و اجرایی است که در امر ساخت و ساز و عمران بافت تاریخی فعالیت دارد. (نموداره شماره 4)
(نمودار در فایل اصلی موجود است)
نمودار شماره 4 : نمودار سازمانی شهرداری ناحیه تاریخی(3)
مآخذ : نگارندگان ، با الهام از اسناد موجود در اداره روابط عمومی شهرداری یزد ، سال 1378
عاملین تصمیم گیری بخش خصوصی
مهم ترین عامل تصمیم گیری در این بخش شورای اسلامی شهر است که اعضاء آن با رأی مردم انتخاب می شوند. وظایف اصلی شورای شهر عبارت است از انتخاب شهردار، همکاری با مسئولان اجرایی، بررسی و شناخت کمبودهای عمرانی و رفاهی در حوزه شهر و ارائه پیشنهاد اصلاحی به مسئولان ، نظارت بر حسن اجرایی تصمیمات شورا، برنامهریزی در خصوص مشارکت مردم در انجام طرح ها و اقدامات مربوط به انجمن های اجتماعی، تصویب آیین نامه های پیشنهادی و صورت درآمد ، تصویب بودجه شهری، نظارت بر اجرا، حفظ و نگهداری سرمایه های دارایی شهرداری وتصویب نرخ خدمات ارائه شده توسط شهرداری، تصویب لوایح برقراری یا لغو عوارض شهری، نظارت بر بهداشت حوزه شهر و اماکن عمومی، نظارت طرح های مربوط به ایجاد، توسعه و نامگذاری معابر و تصویب الصاق هر نوشته بر دیوارهای شهر است.
بررسی اسناد و ابزار تصمیم گیری
برنامه های شهری به عنوان سند توسعه شهری بوده و سازمان های مختلفی در تهیه و اجرای این برنامه ها به عنوان نظام تصمیم گیری عمل می نمایند که این هادها در حقیقت به عنوان سیاست گذاران، هدایت کنندگان و مجریان برنامه های توسعه شهری شناخته شده اند. در ذیل به اسناد و ابزار تصمیم گیری که دررابطه با شهر یزد و بافت تاریخی آن تهیه شده اشاره می شود :
سند جامع توسعه و عمران شهر یزد
این سند در سال 1352 توسط دانشکده هنرهای زیبای دانشکده تهران تهیه شده است و به عنوان سند اصلی برنامه توسعه شهری ملاک عمل شهرداری و سایر نهادهای برنامه ریزی قرار گرفته است. در تهیه این سند سازمان های مختلف دخیل بوده اند.(4) (نمودار شماره 5)
(نمودار در فایل اصلی موجود است)
نمودار شماره 5 : فرآیند برنامه ریزی تهیه سند جامع توسعه و عمران(5)
سند تفصیلی شهر یزد
این سند در سال 1361 توسط "مهندسان مشاور شهرید" براساس سند جامع توسعه و عمران تهیه شده و در شورای شهرسازی استان به تصویب رسیده است.(6)
سند تفصیلی بافت تاریخی
این سند در سال 1371 توسط "مهندسان مشاور جبارنیا و همکاران" تهیه شده است. هدف عمده این سند بالا بردن انگیره افامت در بافت تاریخی و رونق بخشیدن مجدد به فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی بوده است.(7)
اسناد دیگر
براساس مطالعات سند جامع توسعه و عمران شهر یزد و سند تفصیلی بافت تاریخی، «شرکت مسکن سازان» حدود 127000 مترمربع از محدوده بافت تاریخی را مطالعه نموده و طرحی با عنوان «طرح تجمیع» ارائه نموده است که براساس طرح فوق بعضی از قسمت های بافت تاریخی تخریب و بازسازی خواهد شد.
خلاصه
مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد تأثیرپذیر از عاملان تصمیم گیری و اسناد و ابزار سیستم تصمیم گیری است. عاملان تصمیم گیری شامل بخش دولتی (استانداری، سازمان مسکن و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان مدیریت و برنامه ریزی)، نیمه دولتی (شهرداری یزد و بافت تاریخی) و خصوصی (شورای اسلامی شهر) است.
اسناد و ابزار سیستم تصمیم گیری شامل سند توسعه شهر یزد، سند تفصیلی شهر یزد و سند تفصیلی بافت تاریخی است. همچنین مطالعات پراکنده که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و شرکت مسکن سازان انجام شده نیز دارای اهمیت است.