تحقیق مقاله روستای خرانق

موقعیت روستای خرانق:

روستای خرانق که در عرض جغرافیایی 48/ 20/32 و طول جغرافیایی 09/40/54 واقع شده است، از دهستان رباطات، بخش خرانق و شهرستان یزد می باشد. و به فاصله 75 کیلومتری مرکز شهرستان واقع شده است. این روستا در کویر مرکزی قرار گرفته و کلیه عوامل اقلیمی و جغرافیایی آن گونه مناطق را دارا می باشد. راه منتهی به روستا آسفالته است و روستا در یک فضای هموار گسترده شده است.

ارتفاع روستا از سطح تراز صفر 1760 متر می باشد. از جنوب روستا یک رودخانه فصلی می گذرد که به سمت شرق امتداد می یابد.

طرح های روستای خرانق

حوزه ناقذ و نفوذ روستای خرانق:

روستای خرانق دارای ارزش های معمارانه و تاریخی بوده و حوزه ناقذ و نفوذ آن به شرح زیر می باشد:

1- روستاهای هامانه، سنگرد، درند و مزرعه آقا از خدمات روستا استفاده می کنند.

2-  تعدادی از روستاهای مجاور تحت پوشش خانه بهداشت این روستا هستند.

3- دانش آموزان دختر و پسر متوسط جهت ادامه تحصیل به شبانه روزی اردکان مراجعه می کنند.

4- مردم روستا برای خریدهای مهم و یا کارهای اداری مهم تر به شهر یزد و یا اردکان مراجعه می کنند.

5- معمولاً به دلیل عدم وجود مراکز فرهنگی و هنری جوانان به مراکز شهرستانها مراجعه می کنند.

6- معمولاً جوانان جهت کاریابی به شهر یزد و اردکان و گاهاً اصفهان و تهران مراجعه می کنند.

طرح های روستای خرانق

(1) بررسی وضیعیت توپوگرافی، شیب و دفع آبهای سطحی

1-1- وضعیت توپوگرافی و شیب روستای خرانق

روستای خرانق در طول جغرافیایی 32 درجه و 20 دقیقه و عرض جغرافیایی  54 درجه و 40 دقیقه شمالی در کنار ارتفاعات و حوضه های آبریز وسیعی واقع شده است. و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود 1760 متر می باشد.

روستای خرانق از تیپ روستاهای پایکوهی – کویری است و در کنار ارتفاعات و حوضه های آبریز وسیعی در شمال شرق استان واقع شده است. شیب عمومی روستا به تبع وضعیت قرار گیری آن در دامنه ارتفاعات از شمال به جنوب و در غالب موارد 3 یا 4  درصد است.

سرچشمه مسیل های روستا همان رشته کوه های مرتفع و مهم استان یزد می باشند که در شمال شرق استان واقع شده اند. این ارتفاعات که از شمال شهر یزد تا منطقه خرانق امتداد یافته است دارای قلل مرتفع هنزا (3158 متر) می باشند.

1-2- دفع آبهای سطحی در روستای خرانق

همان طور که در نقشه توپوگرافی منطقه خرانق مشاهده می گردد، خرانق در کنار ارتفاعات و حوضه های آبریز وسیعی در سمت غرب و شمال غرب واقع شده است. و آبهای ناشی از بارندگی به سمت شرق و جنوب شرق سرازیر می شوند. در حال حاضر در شمال و جنوب خرانق دو مسیل خشک وجود دارد که آبهای ناشی از بارندگی در آن تخلیه می گردد. مسیل جنوبی که عریض است و در خط القعر واقع شده، در امتداد جنوب غربی به جنوب شرقی کشیده شده است و آب بارندگی و سیلاب حوضه جنوبی و جنوب غربی خرانق به این مسیل ریخته و تخلیه می گردد. اما آب بارندگی حوضه شمال ابتدا در مسیل شمالی جریان می یابد و سپس خرانق را دور زده و به مسیل جنوبی می پیوندد. آبهای سطحی ناشی از بارندگی در کوچه ها و خیابان های خرانق با توجه به شیب منطقه که از شمال به جنوب می باشد و با توجه به شیب حدود 3/0 در غالب موارد، به راحتی از کوچه های فرعی به کوچه های اصلی تخلیه و از آنجا به خارج از خرانق در خط القعرها و از جمله مسیل جنوبی هدایت می شود.

طرح بهسازی خرانق

(2) بررسی وضعت پوشش گیاهی روستا و محدوده:

2-1- تعداد و تنوع پوشش گیاهی:

خرانق روستایی است واقع در منطقه کویری استان یزد و اگر چه روستایی پایکوهی – کویری محسوب می شود، فقر گیاه و درخت در چشم انداز عمومی، که خصوصیتی عام در روستاهای کویری است، در ان به چشم می خورد.

طرح بهسازی خرانق

2-2- وضعیت پوشش گیاهی در معابر و واحدهای مسکونی روستا:

بر خلاف معابر عمومی وجود درخت و گیاه در درون حیاط های بافت مسکونی خارج از قلعه، حتی اگر شده تنها یک درخت، از ارزش خاصی برخوردار است که البته در حیاط خانه ها بیش از همه درختان انار به چشم می خورند.

چنانچه مقطعی غربی – شرقی از موقعیت روستا در منطقه ترسیم شود، ابتدا بخش فیزیکی بافت جدید و میانه روستا، سپس نوار باریکی از باغات انار و پسته، پس از آن بافت متراکم قلعه و سپس باغات انار و در آخر مزارع و کشتزارهای هویج، زردک، گندم، جو، پنبه و ... دیده می شود.

مقطع از عرصه استقرار روستا:

(3) برررسی وضعیت اقلیمی روستا

3-1 وضعیت اقلیمی روستا

بر اساس ضریب خشکی دو مارتن خرانق با ضریب 68/4 جزء مناطق دارای آب و هوای خشک و بیابانی محسوب می گردد و از دیدگاه طبقه بندی کوین با توجه به درجه حرارت سالیانه (کمتر از 18) می توان روستای خرانق را به طور کلی جزء مناطق دارای آب و هوای سرد و خشک و با مشخصات خاص آب و هوایی زیر دانست:

3-2- درجه حرارت

در روستای خرانق، اختلاف درجه حرارت در شب و روز چندان زیاد نیست ولی روستا دارای تابستان های گرم و زمستان های سرد می باشد و حدود یک ماه در زمستان در روستا یخبندان وجود دارد. بر اساس آمار به دست آمده در ایستگاه هواشناسی خرانق در فاصله سالهای 80 – 1375 ، ماه آذر، با متوسط دمای 31/7 درجه سانتی گراد و تیر ماه با میانگین دمای 81/ 27 سانتی گراد سرذترین و گرمترین ماه های سال به شمار می روند. بر همین اساس متوسط دمای سالیانه در خرانق 1/ 16 سانتی گراد می باشد.

3-3- بادهای مطلوب و نامطلوب

در خرانق باد بر دو نوع است:

(1)باد مفید که به باد خراسان معروف است و در فصل گرما از قسمت شمال شرقی به روستا می وزد و به همین علت جهت تالارها در خانه های روستا به این سمت ساخته شده ایت.

(2) باد مضر که به باد قبله معروف است و از جنوب غربی می وزد که بادی گرم و توأم با گرد و غبار است.

3-4- بارندگی:

 به علت کویری بودن استان یزد، ریزش های جوی در سطح استان بسیار ناچیز است. بر اساس آمار بدست آمده در ایستگاه هواشناسی خرانق متوسط باران سالیانه در این روستا 6/ 137 میلیمتر می باشد و ماه های خرداد و شهریور با میانگین بارندگی صفر میلیمتر و اسفند ماه با 8/ 28 میلی متر، کمترین و بیشترین میزان بارندگی سالیانه را دارا می باشند. میزان متوسط بارندگی سالیانه حدود 5/ 126 میلی متر و زمان اصلی بارش از اواخر پاییز تا اوایل اردیبهشت می باشد.

3-5- رطوبت

بر اساس آمار بدست آمده در ایستگاه هواشناسی خرانق، متوسط رطوبت نسبی سالیانه روستای خرانق 41/ 40 درصد است و ماه های مهر و خرداد با 23 درصد رطوبت نسبی، خشک ترین و دی ماه با 5/ 68 درصد رطوبت نسبی، مرطوب ترین ماه سال می باشد.

تذکر: قابل ذکر است که اعداد بدست آمده از تحلیل آمارهای اقلیمی موجود که در طی 6 سال اخیر جمع آوری شده است، بدست امده اند. محدودیت سالهای مورد مطالعه ایستگاه هواشناسی خرانق از دقت این اعداد می کاهد.

4- وضعیت آبهای سطح الارضی و تحت الارضی، منابع آب ( چشمه و قنات و ...)، مکانیزم آبیاری و شبکه های آبرسانی:

4-1- کمیت سفره آب زیرزمینی:

در رابط با کمیت سفره آب زیرزمینی خرانق نکات زیر قابل ذکرند: روستای خرانق در زیر حوضه هریش، از لحاظ کیفیت و کمیت بسیار فقیر و نامطلوب می باشد؛ زیرا سفره آب زیرزمینی منطقه از رسوبات تشکیلات شمشک تغذیه می گردد که دارای غلظت اصلاح و شوری زیادی می باشد.

4-2- منابع آب سطح الارضی:

 در منطقه خرانق تنها مسیل بزرگ با بستری عمیق که به شکل رودخانه به چشم می خورد، رودخانه فصلی  دو کامی می باشد که از حوالی روستای خرانق ( دامنه ارتفاعات) آغاز و به سمت دره انجیر، به طول 5/22 کیلومتر در بستری خشک و آبرفتی جریان می یابد.

به دلیل فرسایش رودخانه ای در جنوب روستا تپه های رسی و نمکی با دیواره های عمودی برش داده شده اند که به صورت حفره هایی به نام بوکن، مورداستفاده اهالی روستا واقع می شوند.

4-3- منابع تأمین آب روستای خرانق:

قنات:

منطقه خرانق که سرزمینی است کوچک در مجاورت کویر مرکزی ایران، همواره با کمبود شدید آب برای انواع فعالیت های اقتصادی مواجه می باشد.

آب انبارها:

با توجه به ویژگی های اقلیمی روستا و عدم وجود رودخانه دائمی، لذا اصلی ترین منابع آب، علاوه بر قنوات، آب انبارها می باشند.

منابع تأمین آب انبارهای روستای خرانق قنوات و آب باران می باشند در گونه اول: با هدایت یک رشته فرعی از آ ب قنات به منظور استفاده عمومی درسطح محلات روستا به این منظور دست می یافتند و در حالت دوم محل استقرار آب انبار را به نهوی انتخاب می نمودند که آب باران جاری شده دردشت های خشک به طرف مخزن آب انبار هدایت شده، در آن ذخیره شود. این آب پس از ته نشین شدن املاح موجود در آن، مورد استفاده شرب قرار می گرفته است.

چاه:

امروزه به دلیل برخورداری از تکنولوژی نوین وافزایش جمعیت ضرورت حفر چاه های عمیق و استحصال آب از این منابع و انتقال به مخازن موجود در سطح روستا پدید آمده است به نحوی که امروز در سطح روستا از چاه های عمیق بهره برداری می شود.

4-4 شبکه آبر سانی (مشروب ) روستای خرانق :

وضعیت سیستم آبرسانی (مشروب ) روستا در سال های گذشته وضعیت مطلوبی یافته ولی در مواقع آبی در فصل گرم، این آب جیره بندی می شود، در سال های گذشته خرانق به دلیل شوری آب های زیر زمینی در منطقه فاقد آب شیرین مصرفی بوده و اهالی روستا آب مشروب خود را از دو اب انبار نو و کهنه (آب انبار کهنه در بافت قدیم روستا و آب انبار نودر بخش جدید روستا، پشت ساختمان مخابرات واقع هستند) تأمین می کردند.

منابع آبی دو آب انبار مذکور به تر تیب توسط استخر15×45 احداث شده وانتقال آب از اردکان توسط تانکر تأمین می شود.

طبق اظهارات اهالی محل، بعدها بین آب انبار نو وآب انبار کهنه نیز کانال کشی شده تا آب از طریق این کانال از آب انیار نو به آب انبار کهنه انتقال یابد.

(5) مطالعات هیدرولوژی (ویژگی های حوضه آبگیر، شدت بارندگی و ...) به منظور تأمین دبی (شدت جریان) روان آبها:

6-1- میراث طبیعی روستای خرانق

منطقه کویری که خرانق در آن واقع است به طور کلی به لحاظ مراکز تفریحی – تفرجگاهی، دچار فقر و کمبود می باشد. فقر منابع آبی و گیاه و درخت محدودیت اصلی در سازمان دادن این چنین مراکزی به شمار می رود.

علی رغم وجود فقر نسبی، روستای خرانق به علت قرار گرفتن در دامنه ارتفاعات و عبور یک رودخانه فصلی از جنوب روستا از میراث طبیعی با ارزشی برخوردار است. این میراث طبیعی که شامل باغات انار و پسته با حصار های زیبا و کوتاه و مزارع و گشتذارهای هویج و پنبه و گندم و ... می باشند به علت قرار گیری در شیب طبیعی زمین و ترکیب شدن با رودخانه فصلی دو کالی که پل آبگذر زیبایی بر خاطره انگیزی آن افزوده است، چشم اندازی بی بدیل را به نمایش می گذارند که کوه های دور دست و خارج از محدوده روستا، آخرین پرده های آنرا شکل می دهند و بر شیب طبیعی زمین و تأثیر زیبای آن بر شکل گیری بافت مسکونی تأکید می نمایند.

6-2- میراث تاریخی روستای خرانق:

همان طور که بیان شد روستای خرانق از فقر نسبی در بخش میراث طبیعی برخوردار است؛ در مقابل خرانق روستایی است تاریخی واقع شده در منطقه تاریخی، و دارای آثار ارزشمند به جا مانده از گذشته دور ، بدین مناسبت روستای خرانق می تواند در داخل یک زنجیره گردشگری منطقه ای جای بگیرد و تعریف خاص پیدا کند.

آنچه بیش از همه بر اهمیت بافت تاریخی خرانق افزوده، نه عناصر تاریخی برجسته منفرد، متعدد بلکه وجود قلعه تاریخی خرانق است که بر مبنای کتیبه مسجد جامع قلعه تاریخی، اوج شکوفایی اش، سالهای میانی قرن ششم برآورد می شود. اهمیت و وجه تمایز این قلعه از سایر قلعه ها در این است که قلعه ها در زمانه کارایی خود، بیشتر مکان سیلو و محافظت از محصول تلاش یک ساله اهالی از کار بر روی کشتزارهای روستا در برابر دستبرد غارتگران است و تنها در زمان تهدید اهالی از سوی بیگانگان، موقتاً شکل مسکونی به خود می گیرد؛

اما، «قلعه تاریخی خرانق» با جریان شکل کاملی از «سکونت» مفهوم و نظامی بی دلیل از خانه و معاری را به تکوین می رساند.

در داخل قلعه عناصر تاریخی چندی یافت می شود از آن جمله: مسجد جامع و منار جنبان، حسینیه کنار مسجد جامع و مسجد بیت المقدس می باشند که البته همگی در دل بافت منسجم درون قلعه ارزش و معنا پیدا می کنند. علاوه بر قلعه خرانق و عناصر تاریخی موجود در آن، به عناصر تاریخی با ارزشی در بیرون قلعه برخورد می کنیم که از آن جمله اند: آسیاب های آبی، آب انبار کهنه خرانق، پل ابگذر، کاروانسرای خرانق، آرامگاه باباخادم، حمام خرانق و مسجد سرچشمه که ارزشی تاریخی – مذهبی دارد.

- قلعه خورانق:

این قلعه که آنرا یکی از عظیم ترین، کاملترین و زیباترین قلاع مسکونی روستایی استان یزد می توان نامید، حدود 1/1 هکتار مساحت دارد. این قلعه که هسته اولیه روستای خرانق را تشکیل می دهد با حصارهایی از خشت و گل محصور شده و از پیکره اصلی روستا مجزا گردیده است. با دقت و توجه در وسعت و عظمت قلعه می توان دریافت که این قلعه مرکز جوشش و تحرک ساکنین آن و محل کسب و کار زندگی مردم خرانق بوده و همیشه به عنوان یک مرکز سکونتگاهی مهم در سر راه یزد – طبس مطرح بوده است. قلعه خرانق – با حصار و برج و دروازه و حتی خندق – از آن مجموعه های زیست گاهی است که نشانه های مقاوت برای حفظ موجودیت و اصالت را با خود به این زمان آورده است. مصالح ساختمانی خشت و گل و اندک مصالح دیگر چون سنگ و آجر و چوب نیز در معماری بناهای قلعه به کار رفته است. قلعه شامل حصاری است که به وسیله دیوارهای مرتفع که اکثراً دیوار منازل می باشد به وجود آمده است. خانه های درون قلعه اکثراً دو یا سه اشکوبه اند و بر حسب توانایی و موقعیت اجتماعی ساکنین طراحی و ساخته شده است.

خانه ها عموماً سقف های گنبد ی و گهواره ای دارند. از طبقه زیرین آنها معمولاً برای نگهدرای احشام و طیور استفاده می شده است این بخش زیرین که گاهی هم سطح معبر بیرونی است، مستقیماً در یا پنجره ای به بیرون قلعه ندارد تا از نفوذ راهزنان مصون باشد. خانه های داخل قلعه جز چند واحد بر خلاف خانه های معمولی اقلیم گرم و خشک، حیاط ندارند.

قلعه در حصار بلندی از دیوار خانه هاست و دور تا دور آن خندق بوده است قلعه شش برج نگهبانی دارد که متصل به بدنه قلعه اند. یک برج در شمال و دومی در جنوب غربی قلعه است، اما جالب است که چهار برج دیگر همگی در جبهه غربی قلعه قرار گرفته اند.

قلعه از قدیم دو دروازه به نام های دروازه بالا و دروازه پایین داشته است و حدود 70 سال قبل حاکم محلی وقت به نام «رضا خان سرداری» دروازه دیگری به قلعه افزود که به نام خود او مشهور شده است. دو دروازه دیگر هم حدود 60 سال قبل، به دست خود روستائیان ساخته شده؛ که یکی از آنها به دروازه خالو معروف است و دیگری ورودی فعلی قلعه است.

از اماکن تاریخی موجود در قلعه می توان از: مسجد جامع، حسینیه، منارجنبان، حمام بزرگ و کوچک،آسیاب آبی،برج های دیده بانی، مسجد بیت المقدس و ... نام برد.

- مسجد و منارجنبان:

گزارش تفصیلی قلعه خرانق – دینیار شهدادی

حسینیه خرانق :

حسینیه متشکل از حیاطی در مجاورت مسجد جامع است . یک ایوان در جبهه غربی ، دو غرفه در سمت شمال ، سه غرفه در قسمت جنوب و یک سر در ورودی دارد . این بنا با اختلاف سطح نسبتاً زیاد به ضلع شرقی مسجد جامع متصل است .

از مصالح به کار رفته چنین به نظر می رسد که قدمت حسینیه از مسجد کمتر است . در حال حاضر حسینیه دایر است .

مسجد بیت المقدس :

در داخل قلعه مسجد دیگری هست که گفته اند احتمالا حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) در آن نماز گزارده اند. این بنا سالها مخروبه بوده و تنها اثر تاریخی آن سنگی است در جای محراب که در باره علت نصب آن روایتهای متعدد ولی نا مستند نقل شده است . در سال 1343 قبله این مسجد به همت اهالی بازسازی شده و مسجد «بیت المقدس»  نام گرفته است .

مسجد سرچشمه :

مسجد سرچشمه یکی از قدیمی ترین مساجد خارج از قلعه است . این مسجد در حاشیه مظهر قنات در مقابل قلعه واقع شده است و اهالی روستا قدمت آن را حدود 120 سال می دانند. بر دیوار مسجد سنگ مرمری خاکستری به ابعاد 20× 50 سانتی متر نصب شده که بر نام بانیان و تاریخ ساخت مسجد ( 1367.ه . ق ) به خط نسخ رقم خورده است . سنگ قبر ابوبکربن محمود متوفی به سال 777 را بعد از انتقال از قبرستان قدیمی در ایوان جلو این مسجد نصب کرده اند .

آسیابهای آبی :

روستای خرانق دارای دو آسیاب آبی به قدمت 140 سال، یکی در داخل و دیگری در بیرون قلعه می باشد که این آسیابها در دل زمین ساخته شده اند . محل باراندازی و آردسازی آنها هم پایین تر از سطح زمین است و دسترسی به آنها از طریق معابر پله دار ممکن است .

حمام خرانق :

حمام تاریخی خرانق در جنوب حسینیه و برای سهولت دست یابی به آب قنات در محلی گود واقع شده است .این حمام از سطح مجموع قلعه پایین تر و از سطح متوسط خود روستا بالاتر است و بنابراین ، فاضلاب آنرا می توان به زمین های اطراف قلعه هدایت کرد . قدمت حمام به 200 سال می رسد و در حال حاضر بلا استفاده است .

آب انبار کهنه خرانق :

آب انبار خرانق از نوع آب انبارهای صحرایی تک بادگیر بوده که آب ان از باران تامین می شده است . یک گنبد آجری ساده با دهانه ورودی مسقف دارد که کتیبه سردر آن تاریخ 1318 هجری قمری را نشان می دهد. روی سنگ خاکستری به ابعاد 20 × 50 سانتی متر نام معمار آب انبار سید مهدی خرانقی ذکر شده است .

پل آبگذر :

برای انتقال آب به مزارعی که در جنوب مسیل ( رودخانه فصلی ) قرار گرفته اند از پل مرتفعی استفاده میشود که بسیار قدیمی است و از نظر معماری کاربردی در نوع خود کم نظیر است . این پل به سبک ساسانی است. پایه های پل از سنگ و ملات ساروج ساخته شده و دهانه هایش به سبک رومی و با سنگ و گچ طاق زده شده است . پهنای سطح بالای پل حدود 3/1 متر است این پل معبری است که مردم هم برای گذر از رود خانه از ان استفاده می کنند . طول آن در اصل چهل متر بوده و ارتفاعش از کف رودخانه 5/7 متر است .

شتر گلو:

در مجاورت پل بقایای شتر گلو یا سینفونی از جنس سنگ و ساروج وجود دارد که سی متر طول داشته است . بستر مسیر هم با سفالهای پخته برای عبور آب لوله گذاری شده است .

کاروانسرای خرانق :

در کتاب جامع مفیدی تالیف مستوفی بافقی آمده است که رباط خورانق را حدود چهار هزار سال پیش شخصی به نام « خور افروز » ساخته است. خورانق چون در مسیر حرکت کاورانیان بوده ، اهمیت کاروانسرایی داشته است. این کاروانسرا در تاریخ حیات خود ظاهرا بارها تعمیر و بازسازی شده است. مؤلفانی ساخت آنرا به شاهزاده محمدولی میرزا ( فرزند فتحعلی شاه قاجار ) نسبت داده اند و نوشته اند که به « رباط شاهزاده » یا « رباط شازده» معروف بوده است .

کاروانسرا ی خرانق از نوع کاروانسراهای دشتی است که عموما یک طبقه اند . این رباط چهار تیمچه دارد که سه تای آنها مسقف اند و یکی شان بدون سقف است . سقف تیمچه ها با آجر پوشیده شده و اگر کسی در وسط تیمچه ای پایش را به زمین بکوبد صدای آن در سقف گنبدی شکل تیمچه تا چند لحظه به نحو جالبی تکرار می شود . کاروانسرای خرانق در 3/12/77 به ثبت میراث فرهنگی رسیده است .

آرامگاه بابا خادم :

از بنا های تاریخی روستای خرانق است که بیرون قلعه واقع شده است و دارای یک بقه گنبدی است