قلمدان در زمان های گذشته
قلمدان از سه قرن پیش که وسایل تحریر به صورت امروزی وجود نداشت، بهترین وسیله فراگیری خواندن و نوشتن و مهمترین عامل تشویق مردم در آموختن خطاطی و خوشنویسی بود. هنرمندان سعی داشتند قلمدانها را طی سه قرن اخیر زیباتر و نفیس تر ساخته و به صاحبان ذوق و هنر و طالبان علم و ادب عرضه دارند.
نکته ای که در اینجا قابل ذکر است، استفاده از قلمدان در روزگاران گذشته، برای حفظ قلمهای نیی تراشیده شده درون آن بود تا مانع شکستن آنها شود. دواتی فلزی از برنج، نقره یا طلا در داخل قلمدان قرار داشت. مضافاً اینکه علاوه بر چند قلم چاقوی قلم تراش، قاشق کوچک آب دوات، قط زن و قیچی باریک هم در قلمدان گذارده می شد.
در ایران باستان از وجود پدیده ای به نام قلمدان اطلاعی در دست نیست ولی بعد از اسلام کاربرد قلمدان برای کارهای تحریری معمول بود و در مکتب ها و مدرسه ها و مراجع دیوانی از آن بهره گیری می شده است (البته قلمدان هایی در دوران ساسانیان به صورت مشبک و غیر مشبک از فولاد و مفرغ بود و نقره کوبی و طلاکاری شده است).
قلمدانهایی که پیش از سده نهم هجری ساخته می شده بر دو نوع بوده است؛ چوبی و فلزی که نوع چوبی آن بیشتر ساده و گاهی با منبت کاری همراه بوده و نوع فلزی آن اکثراً از فولاد ساخته می شده، به ساده و مرصع تقسیم می گردیده است.
قلمدانهای فولادی مرصع طلاکوب و گوهر نشان جنبه اشرافی داشته و بر روی بعضی از آنها آیات قرآنی یا اشعاری به صورت کنده کاری دیده شده است.
در دوره تیموری به موازات ترقی هنرهای تزئینی از قبیل مینیاتور سازی (نگارگری) و خطاطی و تذهیب و صحافی می توان حدس زد که قلمدان سازی نیز تحولی توأم با ترقی یافته و به علت توجه خاصی که شاهان و شاهزادگان و دولتمردان زمان نسبت به هنر خوشنویسی داشته اند این وسیله نگارش، جنبه هنری و تزئینی پیدا کرده باشد.
ترقی قلمدان مقوایی نقشدار از اواخر دوران صفوی آغاز و در اواخر عصر قاجار پایان پذیرفته است. آنچه از قلمدانهای دوران صفوی به نظر می رسد از تاریخ 1070 هجری به بعد بوده است.
از ویژگی های قلمدان دوره صفوی، استواری و مرغوبیت مقوا و تفاوت سبک وزنشان و گل بته و کم تصویر بودن آنها در مقایسه با دوره های بعد است و از حیث اندازه و شکل نیز، قلمدان معمولی صفوی قدری بزرگتر و مسطح تر از قلمدان متعارف عصر قاجار می باشد. در دیواره زبانه برخی از آنها نیز گاهی معرق کاری با چرم دیده می شود.
تک صورت سازی ایستاده از شاهان و شاهزادگان صفوی با جامه های معمول آن زمان و تصویر بانوان زیبا در حالت ایستاده و نشسته و و لمیده (با جاذبه نگارگری) و همچنین نقش کاخهای آن عصر و دورنما و پلها و خیابانهای مشجر و تصویرهای نیم تنه ای اشخاص در بدنه دو طرف قلمدان از جمله ویژگیهای دوران صفویست که مورد تقلید نقاشان دوره های بعد نیز قرار گرفته ولی به پایه کارهای ممتاز این زمان نرسیده است.
در دوره (زندیه) هر چند از نظر افزایش تاثیر سبک اروپایی در نقاشی قلمدان، رگه های تحولی به چشم می خورد اما تقلید از استادان نام آور پیشین به طور کلی رایج و معمول بوده و آثار این دوره را حقیقت باید دنباله مکتب صفوی دانست. از این روی است که قلمدانهای این دوران تا حدی از اصالت سبک صفوی بی بهره نیست و بیننده صاحب نظر را به یاد شیوه آن زمان می اندازد. سبک زندیه در قلمدان نگاری تا اوایل دوره قاجاریه (قرن سیزدهم) ادامه دارد و از میانه های این عصر مکتب، بر روی دلبستگان خود باب آشنایی می گشاید و هنرمندان و هنرآموزان خویش را به پژوهندگان با ذوق می شناساند در این مکتب تنوع و نوآوری بنابر مقتضیات عصر که از آن جمله رفت و آمد با دنیای غرب است به نحو چشمگیری پدیدار و سبکهای گوناگون با سلیقه های جوراجور، از سوی استادان نامی به تجلیگاه هنر عرضه می گردد. این تنوع و تجدد هم در شیوه کار و هم در طرح موضوع (سوژه) به ظهور می رسد و به حدی گسترش می یابد که پژوهنده را به ترقی خاصی که در هنر قلمدان به وجود آمده است متوجه می سازد.
در این دوره سبک معمول به سه گونه تقسیم می شود: ایرانی سازی، فرنگی سازی، سبک میانه در شیوه ایرانی سازی، روش نقاشان قلمدان این بوده است که در چهره پردازی و جامه سازی و تجسم بخشیدن منظره ها، بکار خود رنگ ملی و اصالت ایرانی و هندو باین جهت موضوع کار خود رنگ ملی و اصالت ایرانی دهند و به این جهت موضوع کار خود را از تجلیات و شئون زندگی مردم ایران و محتوای فرهنگ و ادبیات فارسی و داستانهای ملی و عرفانی و مذهبی و رویدادها و جنگهای تاریخی برمی گزیده اما همچنان که برخی از رهروان این طریق سعی داشته اند ابتکاری در شیوه انتخاب شده خود به ظهور رسانند بعضی دیگر به تقلید پرداخته، در دنباله روی یا اکمال طرز پیشگامان خود قدم زده اند.
در سبک فرنگی سازی، استادان دلبسته به این شیوه تصویر زنان و مردان را با آرایش و پوشاک اروپایی می ساخته و از باسمه های فرنگی و تابلوهای نقاشان بزرگ ایتالیا و غیره الهام می گرفته و گاه در گزینش موضوع نیز از آنان تقلید می نموده اند.
در شیوه میانه استادان این سبک کوشیده اند که بین دو روش نامبرده آمیزشی پدید آورند و از مزایای هر دو سبک برای جلوه بخشیدن به آثار خود بهره برداری نمایند و مسلم است که برخی از آنان در این کوشش و پویش موفق بوده اند.
در دوره قاجار گل و بوته و پرنده‌سازی و تقسیم‌بندیهای آن در سطح رویین و سطوح جانبی قلمدان تنوع یافته و در کار بعضی از استادان گل و بوته‌ساز متأخر گرایشی به سبک اروپایی دیده می‌شود. نقش فندق به برگهای پهن رگه دار توأم با گل و برگ، از جمله کارهای رایج در میان گل و بوته‌سازان است. همچنین در پرنده‌سازی بویژه پروانه حالات مختلف مرغان و پروانگان بر روی شاخه گلها و اقسام آنها در اقلام ریز و درشت تازگیهای را بنظر بیننده می‌رساند.
در دوره قاجار هنر قلمدان از جهات مختلف پیشرفت نموده و مکتب‌های گوناگون پیدا کرده و استادان بزرگی در چهره‌سازی و تذهبی و زرنشان و گل بوته به ظهور رسیده‌اند که هر یک در جای خود فردی شاخص و هنرمندی ممتاز بشمار می‌روند و در راه بالا بردن سطح این هنر ملی گامهای بلند برداشته‌اند.
مقوای قلمدان و شیوه ساختن آن
قلمدان خام یعنی ساده و بی‌نقش از جنس مقوا ساخته می‌شده و قالبی چوبی به شکل خود داشته و به دو شیوه فراهم می‌شده است یا از خمیره مقوا یا از کاغذ.
برای تهیه مقوا از خمیر:
کاغذهای (باطله) را در یک ظرف بزرگ (تغار) خیس کرده، پس از آنکه بصورت خمیره کاغذ در می‌آمده با مختصری کتیرا و کمی شیره و سریش می‌آمیخته‌اند، بعد برای آماده کردن زبانه قلمدان یا قسمت درونی، قالب چوبی ساخته شده به شکل قلمدان را (به هر ابعادی که مورد نظر بوده) برداشته به جدار جانبی آن صابون مالیده آنگاه با کاغذ خشک بدون چسب دور تا دور جدار را می‌پوشانده‌اند به گونه‌ای که قالب چوبی در میان کاغذهای پیچیده به دور خود آزاد باشد. سپس از خمیره تهیه شده با تدبیر خاص به نظر مساوی اطراف قالب را بر روی کاغذی که سریش مالیده‌اند پر می‌کرد. و بعد از آنکه بصورت نیمه خشک درمی‌آمده با تخته‌ای صاف به اطراف قالب ضربه می‌زده‌اند تا خمیر فشرده گردد و پس از خشک شدن کامل، با سوهان چوبسازی زبر، بصاف کاری آن می‌پرداخته پس از آماده کردن قالب چوبی 24 برگ کاغذ مغزدار و مرغوب با ضخامت معمولی را کنار می‌گذاشته، نخست دوازده برگ آنها را یکان یکان روی هم چسبانده بر قالب قلمدان می‌پیچیده‌اند و بوسیله سوهان چوب‌سای، در وضعی که کاغذ نیمه خشک بوده به آن ضربه‌های متوالی می‌زده‌اند سپس سریش با شیره آمیخته شده را روی کاغذ می‌مالیده‌اند تا سوراخهای ریزریز آن که بر اثر ضربه زدن پیدا شده پر شود بعد از آن (مغزی) را که عبارت از سه لا کاغذ بهم چسبیده بوده روی کاغذهای قبلی می‌چسبانده و پس از خشک شدن به وسیله چاقوی تیزی لبه آن را برش می‌داده تا چهار طرف کاغذ برش تیز و یکنواخت پیدا کند سپس 12 لای دیگر یا کمتر (با در نظر گرفتن ضخامت مساوی به همان ترتیب روی آن چسبانیده می‌شده و بعد صافکاری و دهانه بری وی بدانگونه که در مقوای خمیره ذکر شده انجام می‌گرفته است.
در صافکاری مقوا چیزی که مورد دقت و توجه بوده است یکنواختی ارتفاع سطوح جانبی قلمدان و عرض سطح روئین و زیرین آن است که به وسیله قطعه کاغذی اندازه‌گیری می‌شده است.
و بعد از کسب اطمینان از صافی و خشکی آن، کاغذی دور تا دور قلمدان می‌چسبانیده‌اند و آنگاه کاغذ روی زبانه را می‌بریده و برمی‌داشته‌اند در مورد طلبه یا قسمت بیرونی قلمدان نیز خمیر را دورتا دور آن می‌گرفته و به همان ترتیب یاد شده عمل می‌کرده‌اند.
دهانه بری قلمدان:
برای دهانه‌بری قلمدان سه الگو تهیه می‌شود. برای روی قلمدان و زیر و طرفین آن این الگو شامل دو طرح است که یکی عادی یا نیمه‌گردی و دیگری دهنه اژدری نامیده می‌شود.
تهیه طرح عادی: نخست با قطعه کاغذی باید عرض سطح روئین قلمدان را اندازه گرفت، سپس آن قطعه کاغذ را دولا کرد و به وسیله قیچی برشی نیمه گرد و به دو طرف کاغذ تا شده داد به نحوی که با طرفین قلمدان تساوی داشته باشد بعد با پنبه آمیخته به رنگ روی الگوی کاغذی مقوای قلمدان را رنگ زد تا علامت مشخص داشته باشد و به همین طریق برای تهیه الگوی زیرین با قطعه کاغذی به همان شکل عمل کرد. در اینجا باید تناسب الگوی سطح زیرین با روی قلمدان کاملاً مراعات شود. برای تهیه الگوی دو طرف نیز به همین ترتیب باید کاغذ دولا را برش نیمه‌گرد داد و برای علامت آن را رنگ و سپس با ابزار ویژه‌ای که خیلی تیز است با مراقبت کامل محل رنگ شده الگوی دو جانب قلمدان را برید و آنگاه کله قلمدان را از بدنه جدا ساخت این کله پس از یافتن نقش و زر نشان از سوی نقاش با سریش به بدنه زبانه وصل خواهد شد.
2- تهیه طرح دهنه اژدری:
برای تهیه الگوی این طرح نیز به همان شیوه یاد شده در طرح عادی عمل می‌شود جز اینکه نحوه برش به جای نیمدایره به شکل دهنه اژدری انجام خواهد پذیرفت.
قلمدان خام در دست نقاش
پس از ساختن قلمدان از مقوای خام، نقاش برای پیاده کردن طرح نقاشی بوم آن را آماده می‌کرده و بر روی بوم صورت صورت‌سازی و نقش آفرینی می‌نموده سپس ساخت و ساز طرح را با دقت و ظرافت و پردازکاری به انجام می‌رسانده است. بعد از اتمام ریزه‌کاریهای هنری در ساخت و ساز، چندین دست بر روی نقاشی روغن کمان می‌زده و پس از خشک شدن روغن، قلمدان را به مذهب می‌سپرده تا واشوکاری و زرنشان‌سازی آن را به انجام رساند.
واشو کاری عبارت از آنکه یک قطعه چلوار تمیز و کوچک را با لعاب سریشم خیلی رقیق، مرطوب کرده روی سطح نقاشی می‌کشیده‌اند و قلمدان را آماده برای زر نشان‌سازی و جدول‌کشی می‌کرده‌اند.
زرنشان در حواشی نقش‌ها و در فاصله‌های آن و همچنین در سطح زیرین قلمدان و دیواره‌های زبانه آن بکار رفته و این هنر که شعبه‌ای از تذهیب می‌باشد عبارت از طلا اندازی با طرحهای مختلف از گلهای طلائی چند پر است که با لطافت قلم ساخته و پرداخته می‌شده است.
جدول کشی نیز عبارت از یک یا دو خط طلایی است که مقارن زرنشان‌سازی در لبه‌های حواشی قلمدان دور تا دور کشیده می‌شود و گاه علاوه بر آن از طرحهای پوشه‌ای رنگین برای تزئین بیشتر لبه حواشی استفاده به عمل می‌آید.
بطور کلی باید دانست که یکی از شرطهای قلمدان خوب آنست که مقوای آن از نوع ممتاز باشد تا هم نقاشی بر روی آن نیک جا بیفتد و هم کمتر آسیب‌پذیر باشد. علامت مقوای خوب در قلمدان چنین است که هرگاه ضربه‌ای از زبانه آن به طبله وارد کنند صدای چوب از آن برخیزد و چنان محکم باشد که اگر از بلندی به زمین بیفتد چندان آسیب نبیند.
بیشتر قلمدانهایی که از مقوای خوب ساخته نشده با گذشت زمان در روی بدنه و اطراف آن پست و بلندیهای پدید آمده و نقشهای آن هر قدر استادانه هم بوده باشد زیبایی و جاذبه‌ای پیدا نکرده است.
از اینرو استادان نامور سعی داشته‌اند بهره‌وری قلمدانهایی که از حیث مقوا نفیس بوده کار کنند و هنر خود را به مقوای معمولی عرضه ننمائید.
بوم‌سازی قلمدان
برای آنکه قلمدان خام آماده نقاشی شود، باید بوم آن ساخته و زمینه کار نقاش به منظور نقش‌آفرینی آماده گردد بوم سازی قلمدان چند گونه است که در اینجا از بوم سیاه و سفید و مرغش و زرک و موجی و دودی و ابری و ته طلایی سخن می‌گوئیم.
بوم سفید: که به نام آستر و زمینه هم نامیده می‌شود، برای ساختنش چهل مثقال سفید آب را با 10 مثقال کتیرا یا سریشم و سه مثقال شیره انگور یا صمغ عربی (انگم) بهم آمیخته و مانند رنگ روی قلمدان می‌کشند و پس از خشک شدن با سوهان نرمی آن را صاف می‌نمایند و بعد از آن نقاش کار خود را آغاز می‌کند.