بخش اول
ماهیت و نقش راهنمای آموزشی
مقدمه:
تعریف نظارت آموزشی
یکی از اسرار نهفته برای افراد خارج از حرفه تعلیم و تربیت و تا حدی در میان خود این حرفه، وجود کارکنانی تحت عنوان ناظر آموزشی یا راهنمای تعلیماتی در مدرسه است.
والدین و گاهی معلمان اعتراف می کنند که از وجود چنین متخصصانی در نظام آموزش و پرورش کشور بی اطلاع هستند. اگرچه افراد عامی نیز می دانند که در مدارس کارکنان متعددی نظیر سرایدار، دفتردار، آبدارچی و مشاور وجود دارند، اما در واقع تصور آنها از کارکنان مدرسه، معلمان کلاسها و مدیر مدرسه است. اگر از افراد جامعه خواسته شود که یک راهنمای تعلیماتی مدرسه را معرفی کنند، احتمالاً به مدیر مدرسه، که ممکن است خودش یگانه راهنمای آموزشی باشد، اشاره می کنند و یا ممکن است به رئیس ناحیه که نقش محدودی در امر نظارت آموزشی دارد اشاره نمایند.
با توجه به حضور فعالانه راهنمایان آموزشی در مدارس و نواحی سراسر کشور، با کمال تعجب مشاهده می شود که نقش آنها به درستی تعریف نشده است. بخشهای بازرگانی و صنعت این مشکل را ندارند. موقعیت ناظران بازرگانی یا صنعتی بسیار برجسته و در ساختار مدیریتی سازمان به خوبی تعریف شده است. اما راهنمایان آموزشی ممکن است به عنوان بخشی از ساختار مدیریتی مدرسه باشند یا نباشند و این مسأله در میان متخصصان نظارت آموزشی مورد بحث و مجادله است.
راهنمایان آموزشی چه کسانی هستند
معنای قدیمی نظارت عبارت از بررسی کار دیگران است. بنابراین هر مدیر اجرایی به خودی خود یک ناظر آموزشی است. اگر مفهوم نظارت آموزشی را به مدیریت نیروی انسانی و کارکنان محدود کنیم، بنابراین مدیر اجرایی حتماً همان راهنمای آموزشی است و اگر نظارت آموزشی را در گستر وسیعتر وسیله بهبود برنامه درسی و آموزش ببینیم
نمی توانیم بگوییم هر مدیر اجرایی یک ناظر آموزشی است.
اگرچه از نظر منطقی هر کارمند اداری مدرسه که در بهبود برنامه درسی و آموزش کمک کند، یک ناظر آموزشی است، اما در عمل بعضی افراد در مدرسه وظیفه مدیریت نیروی انسانی را دارند، در حالی که بعضی دیگر به عنوان مسؤول بهبود برنامه درسی و آموزش انتخاب می شوند.
بحثهای زیادی می شود که آیا مدیر اجرایی به طور مثال یک ناظر هم هست. اگرچه مدیران مدارس مسؤولیت برنامه درسی و آموزش مدرسه را نیز به عهده دارند، نظارت بر این موارد فقط یکی از وظایف آنهاست. متأسفانه، نظارت آموزشی برای خیلی از مدیران مدارس جزو وظایف درجه دوم به حساب می آید و اغلب شکایت می کنند که فرصت ندارند تا برنامه درسی و آموزشی را هدایت کنند، زیرا سخت گرفتار کارهای روزانه مدرسه هستند.
باید خاطر نشان کرد که در مدارس کوچک سراسر کشور یک مدیر و چند معلم استخدام می کنند و مدیر هیچ فرد کمکی ندارد، مدیر نه از روی علاقه بلکه مجبور است وظایف راهنمای آموزشی را نیز انجام دهد. البته با توجه به عناوین قبلی که در گذشته مدیران به جای راهنمایان آموزشی انجام وظیفه می کردند این امر امکان پذیر است. در هر حال در نقش مدیر به راهنمای آموزشی تغییر مشهود است. گروه متخصصان، مدارس را به عنوان کانون تغییرات در نظر گرفته اند و مسؤولیت امر آموزش را مستقیماً بر عهده مدیر مدرسه قرار داده اند. اگرچه بعضی از مدیران مدارس وقت کمتری را به نظارت آموزشی اختصاص می دهند و بیشتر کارها را به دیگران واگذار می کنند، اما روز به روز تعداد بیشتری از این مدیران نقش راهنمای آموزشی را به حساب می آورند. پیشرفتهایی که در تدوین برنامه درسی، روشهای ارزشیابی، اضافه پرداخت به معلمان شایسته و برنامه ارتقای معلمان صورت گرفته، مدیر مدرسه را وادار کرده تا مسؤولیتهای مربوط به نظارت آموزشی را انجام دهد و بپذیرد.
انواع ناظران آموزشی
راهنمایان آموزشی کارکنان خدماتی ویژه ای هستند که جزو کارکنان اجرایی استانی، ناحیه ای و مدرسه ای محسوب می شوند. از نظر مدیریت اجرایی این کارکنان، کارکنان آموزشی هستند در حالی که مدیرانی که دارای مقام و قدرت هستند، کارمندان اداری به حساب می آیند. کارمندان آموزشی را کارمندان اداری استخدام می کنند و در مقابل آن پاسخگو هستند. ناظران آموزشی، اغلب یا به عنوان کارکنان کمکی در نظر گرفته می شوند یا کارمند آموزشی هستند.
ناظران آموزشی استانی: سرپرست ناظران آموزشی در سطح استان، معاون آموزشی و برنامه درسی اداره کل است. این مقام ممکن است عنوانهای دیگری نیز داشته باشد، اما این فرد مسؤول نظارت بر کل برنامه های درسی و آموزشی مدارس یک استان می باشد. معاون آموزشی و درسی، در اداره کل مقررات و قوانین ایالتی را که مربوط به آموزش و پرورش هستند تفسیر می کند و مستقیماً در مقابل مدیر کل مسؤول است.
راهنمایان آموزشی ناحیه ای: حضور و تأثیر ناظر آموزشی در سطح محلی بیشتر از سطح ایالتی لازم است. محدوده کار ناظر آموزشی ایالتی به قدری وسیع و مسؤوولیتهایش آنقدر زیاد است که احتمالاً نمی تواند از تمام مدارس بازدید کند و خدمات مورد نیاز معلمان را برآورده سازد. در نتیجه راهنمایان آموزشی ناحیه ای افراد مرجع و اصلی در نظام مدرسه هستند.
در سطح مدرسه، ناظران آموزشی جزو کارکنان آموزشی آموزش و پرورش منطقه هستند که در سوابق مربوط به این رشته و در عمل از کارکنان دفتر مرکزی هستند و یا راهنمایانی که صرفاً برای خدمت در مدرسه مخصوصی استخدام می شوند تفاوت دارند.
معمولاً در هر ناحیه یک معاون مسؤولیت برنامه های درسی و آموزشی را به کمک یک کارشنا آموزش به عهده می گیرد. این فرد مرجع محلی، به معلمان در تهیه مواد درسی کمک می کند، تجربه و پژوهش را تشویق می کند، مواد درسی و آموزشی و مشاورهای مدارس را به صورت روزآمد برای آنها تهیه می کند، ناحیه را در کار مداوم تهیه برنامه های درسی هدایت می کند و با معلمان و مدیران اجرایی درباره مسائل برنامه درسی و آموزشی جلساتی می گذارد.
وظایف نظارت آموزشی
1- تهیه برنامه های درسی: طراحی یا طراحی مجدد آنچه قرار است تدریس شود، توسط چه کسی، چه موقع، کجا و با چه طرح و الگویی باید اجرا شود. تدوین راهنماهای برنامه های درسی، تعیین معیارها، طراحی واحدهای آموزشی و تدوین دروس جدید، نمونه هایی از این نوع هستند.
2- سازماندهی تدریس (آموزشی): انجام ترتیباتی که با آن دانش آموزان، کارکنان آموزشی، فضا و مواد درسی، زمان و اهداف آموزشی با روشهای هماهنگ و اثربخش مرتبط می شوند. گروه بندی دانش آموزان، برنامه ریزی جدول زمان بندی کلاسی، تخصیص فضاها، زمان بندی برنامه تدریس، برنامه ریزی رویدادها و وقایع و برنامه ریزی تدریس گروهی، نمونه هایی از سعی و تلاش مربوط به این دسته از وظایف هستند.
3- پیش بینی نیروی انسانی آموزشی: اطمینان از وجود کارکنان آموزشی به تعداد کافی و با قابلیتهای مناسب برای تسهیل تدریس (آموزش). استخدام نیروی جدید، انتخاب معلمان بهتر، انتصاب و انتقال کارکنان آموزشی.
4- تأمین امکانات: طراحی یا تجدید طراحی و تجهیز امکانات آموزشی. توسعه اقتصادی آموزشی و اختصاص تجهیزات.
5- تهیه مواد: انتخاب و تهیه مواد مناسب برای به کارگیری و اجرای طراحی برنامه های درسی. بررسی، ارزشیابی، طراحی و یافتن راههای دیگر برای تهیه مواد مناسب.
6- برنامه ریزی آموزشهای ضمن خدمت: برنامه ریزی و اجرای تجربیات یادگیری به منظور تقویت عملکرد کارکنان آموزشی که شامل کارگاههای آموزشی، مشاوره ها، سفرهای علمی و جلسات کارآموزی می باشد.
7- راهنمایی و معارفه کارکنان آموزشی: اطلاعات اساسی را که برای اجرای مسؤولیتهای محوله ضروری است به کارکنان آموزشی ارائه می دهد. این قسمت شامل آشنا کردن کارکنان جدید و شهروندان با امکانات موجود و مطلع نگه داشتن کارکنان آموزشی از توسعه سازمانی نیز می باشد.
8- خدمات ویژه مرتبط با دانش آموزان: برنامه ریزی برای هماهنگی دقیق ارائه خدمات به کودکان به طوری که فرایند تدریس از پشتبانی مطلوب برخوردار گردد و شامل توسعه سیاستها، تعیین اولویتها، تعریف رابطه بین کارکنان خدمات به منظور افزایش رابطه بین خدمات ارائه شده و اهداف آموزشی مدرسه است.
9- توسعه روابط عمومی: ایجاد شرایطی که اطلاعات مربوط به مسائل آموزشی به اطلاع مردم برسد و اطلاعات مردم به مدرسه منعکس شود و در عین حال سطع مطلوب تلاش برای ارتقای آموزش بهتر حفظ شود.
10- ارزشیابی آموزشی: برنامه ریزی، فراهم کردن وسایل، سازماندهی و اجرای دستورالعمل ها برای جمع آوری اطلاعات، تحلیل و تفسیر و تصمیم گیری برای بهبود آموزش.
وظایف راهنمای آموزشی
همان طور که قبلاً اشاره شد، راهنمایان آموزشی در استانها و محلهای مختلف نقشهای متفاوتی دارند. این نقشها را رؤسای نواحی و مدیران مدارسی که راهنمایان آموزشی در مقابل آنها مسؤول هستند تعیین می کنند و یا چنانکه از طرف خیلی از مقامهای مدیریت انجام می شود این نقشها یا وظایف را خود راهنمایان آموزشی تعیین
می کنند. اگرچه نقش راهنمایان آموزشی متنوع است، اما راهنمای آموزشی که به انجام خدمات گرایش دارد، احتمالاً بنا به ضرورت هر یک از چهار نقشی را که در مدل نشان داده شده اجرا خواهد کرد.
هماهنگ کننده: وظیفه راهنمایان آموزشی هماهنگ کردن برنامه ها، گروهها و مطالب درسی است. راهنمای آموزشی رابط بین برنامه ها و معلمان است. این راهنمای آموزشی است که ابعاد نامتجانس فرایند آموزش را تشخیص می دهد و کارها و اقدامات را به سویی هدایت می کند تا این ابعاد با یکدیگر ترکیب شوند. راهنمای آموزشی، به عنوان مجری رشد کارکنان آموزشی، برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی می کند و اغلب برنامه های آموزش ضمن خدمت را برای معلمان تدارک دیده و اجرا می کند.
مشاور: راهنمای آموزشی در نقش مشاور، متخصص برنامه های درسی، روش شناسی آموزشی و رشد کارکنان آموزشی است. در این زمینه هم به صورت فردی و هم گروهی به معلمان خدماتی ارائه می دهد و همزمان اطلاعات و پیشنهادهای لازم را در اختیار آنان قرار می دهد. گاهی ممکن است به معلمان کمک کند تا اهداف را تعریف، تعیین و پیگیری کنند. راهنمای آموزشی اولین منبع برای کمک به معلمانی است که
می خواهند مهارتهای تدریس خود را به طور عمومی یا اختصاصی بهبود بخشند. اگرچه ممکن است عده ای با این نظر مخالف باشند، اما نگارنده معتقد است که راهنمای آموزشی باید بتواند فنون ویژه ای را چه در کلاس و چه در خارج از کلاس به معلمان نشان دهد.
رهبر گروه: راهنمای آموزشی به عنوان رهبر گروه دایم می کوشد تا تواناییهای گروه را برای بهبود برنامه درسی، آموزشی و شکوفایی خودشان تقویت کند. برای اجرای این نقش، راهنمای آموزشی باید درباره پویایی گروه اطلاع کافی داشته باشد و مهارتهای رهبری را نشان دهد. راهنمای آموزشی به گروهها کمک می کند تا به توافق برسند، در جهت اهداف گروه حرکت کنند و فرایند آزادمنشی را تکامل بخشند. او در جست و جوی یافتن استعدادهای رهبری بین افراد گروه است، آنها را شناسایی می کند و پرورش می دهد.
ارزشیاب: راهنمای آموزشی به عنوان یک ارزشیاب، به معلمان در ارزشیابی آموزش و برنامه های درسی کمک می کند تا برای مشکلات درسی و آموزشی خود پاسخ قانع کننده ای داشته باشند. از مطالعات و تحقیقات برای رفع مشکل معلمان استفاده می کند و خود نیز طرحهای پژوهشی محدودی را اجرا می کند. علاوه بر این راهنمای آموزشی به معلمان کمک می کند، تا عملکرد کلاس خود را ارزشیابی کنند، نقاط قوت و ضعف خودشان را ارزیابی نمایند و راههای غلبه بر کمبودها را بیابند.
بخش دوم
رهبری در رشد کارکنان
کمک به معلمان برای طراحی آموزشی و تدریس
به زبان ساده بگوییم، هر مؤسسه تربیت معلم می تواند صرفاً مقدمات آموزش و معلمی را نشان دهد و زمینه بسیار ابتدایی برای تمرین معلمی و نمایش مهارتهای تدریس فراهم کند. در حالی که این مهارت ها باید بر اثر تجربه واقعی معلمی پالایش شوند. کلیه معلمان بدون در نظر گرفتن سابقه تدریس می توانند مهارتهای جدید را فرا گیرند و مهارتهای قبلی را بهبود بخشند و این جان کلام و منظور اصلی این کتاب است. هر سال که از تدریس بگذرد دانش فرد نسبت به فرایند آموزش بیشتر می شود و به طور دایم راههای جدید و بهتری برای تدریس پیدا می کند. وظیفه راهنمای آموزشی کمک به معلمان است تا با شیوه های جدید آموزش و تدریس و با نحوه پیشرفت و بهبود مهارتهای تدریس آشنا شوند.
هر راهنمای آموزشی آگاه میزان قدرت طراحی و درجه کارایی و مهارتهای معلمانی را که قرار است، تحت نظارت وی راهنمایی شوند خوب می داند. به طور مثال راهنمایان آموزشی گاهی با معلمانی رو به رو می شوند که هیچ طرح درس مکتوبی ندارند، اما با توجه به پیچیدگیهای آموزش و پرورش امروز، مطمئناً از معلم انتظار می رود که طرح مکتوبی تنظیم کند و آن را ارائه دهد.
راهنمایان آموزشی باید ضمن اینکه انواع طرحهای پیشنهادی معلمان را مشاهده
می کنند، درباره مسأله طراحی بررسی مداومی را شروع کنند و در حین مشخص نمودن نقاط ضعف طراحی، با افراد یا گروهها کار کنند و راههای بهتر انجام این کار اساسی را توصیه نمایند.
برنامه ریزی و طراحی کلاسی: یک برنامه شش نکته ای
معلمان در عمل در طراحی های مدرسه، ناحیه، استان، منطقه و کشور و حتی به ندرت در سطح بین المللی شرکت دارند. در این کتاب بر طراحی برنامه های درسی و آموزش در سطوح کلاس، مدرسه و ناحیه تأکید شده است. در ضمن تأکید بر نقش راهنمای آموزشی در آموزش و تقویت طراحی برنامه درسی و آموزشی در این سطوح می باشد.
اما این فصل صرفاً به فنون بهبود آموزش در کلاس معلم توجه می کند.
برای یک تدریس کارآمد در کلاس، معلم به تفکر و آمادگی زیادی نیاز دارد. راهنمای آموزشی برای کمک به معلمان در زمینه طراحی می تواند برنامه ای تدوین کند که حاوی شش نکته مهم باشد. راهنما می تواند با آموزش نکات و قابلیتهای زیر برای یک طراحی مطلوب به معلمان کمک کند.
1- مهارت در پیگیری یک شیوه نظام مند برای طراحی آموزش
2- مهارت در پیگیری یک الگوی آموزشی
3- مهارت در نوشتن اهداف نهایی و اهداف ویژه آموزشی
4- مهارت در کاربرد طبقه بندی هدفهای آموزشی
5- مهارت در شرح و تحلیل وظایف یادگیری
6- مهارت در سازماندهی طرحهای آموزشی
راهنمای آموزشی در ابتدای کار باید میزان خبرگی این مهارتها را در معلمان مختلف بررسی کند. بعضی از معلمان ممکن است در این قابلیتها مهارتهای بالایی داشته باشند و اگر وضعیت چنین باشد، راهنمای آموزشی پس از اطمینان از این حقیقت که معلمان این مهارتها را دارند، آنها را تشویق می کند که کار خود را ادامه دهند و توجه خود را بیشتر به معلمانی معطوف می کند که در بعضی از این مهارتها به کمک نیاز دارند. راهنمای آموزشی می تواند از معلمان ماهر به عنوان سرمشق استفاده کند و از آنها بخواهد تا به عنوان افراد مرجع در خدمت معلمانی باشند که به کمک نیاز دارند.
پیگیری یک شیوه نظام مند برای طراحی آموزشی
اصول اساسی یک شیوه نظام مند، نسبتاً ساده است. به نظر ما این روش، طراحی شده، تلفیقی و دارای برنامه برای استفاده از مواد آموزشی، رسانه ها و نیروی انسانی است تا بتواند به اهداف مشخص و از قبل تعیین شده دست یابد. هر یک از قسمتهای ترکیبی با یکدیگر ارتباط دارند، بنابراین طرح بازخورد به طور مداوم برای اصلاح و تغییر فراهم
می شود. یک شیوه نظام مند برای آموزش عبارت است از فرایند ایجاد یک طرح یادگیری که در آن کلیه اجزای مشخص شده، در کنار یکدیگر قرار داده شوند و با یکدیگر مرتبط باشند.
در اینجا اجازه دهید مروری سریع بر یک شیوه نظام مند هشت مرحله ای در آموزش داشته باشیم. برای روشن شدن مطلب تصور کنید، می خواهیم یک برنامه یکساله را در موضوعی خاص یا برای یک کلاس طراحی کنیم. ما همچنین ممکن است بخواهیم فرایندی را با توالی یک برنامه درسی خاص مانند برنامه درسی ادبیات که می تواند در کلاسهای مختلف ادامه داشته باشد یا بخشی از یک برنامه را که ممکن است چند هفته ای طول بکشد و یا حتی برنامه ای را برای یک روز و یا یک ساعت کلاسی طراحی و تشریح کنیم.
1- بررسی و بهره گیری از برنامه های فعلی: معلم برنامه فعلی را مرور
می کند، آنچه را در گذشته انجام داده تحلیل می نماید و مجدداً اهداف کلی و ویژه را بررسی می کند. او روشهای ارائه محتوا، منابع و محدودیتهای متعدد را بررسی می کند. تصمیمات باید بر این مبنا گرفته شوند که آیا برنامه متناسب با طرح کلی برنامه درسی است و آیا نیازهای یادگیرندگان که هدف برنامه است برآورده می شود. قبل از احیا و بازسازی برنامه قبلی و یا طرح یک برنامه جدید، معلم باید گذشته و حال را در نظر بگیرد.
2- مشخص نمودن اهداف کلی آموزش: معلم درباره هدفهای کلی برنامه تصمیم می گیرد. اهداف کلی، برای آموزشی که به دنبال آن صورت می گیرد نوعی جهت مشخص می کند و به معلم کمک می کند تا اهداف اختصاصی را تعریف نماید.