یکی از پرسش های مطرح در فلسفه اخلاق بحث از مبنای اخلاق است؛; اینکه آیا ارزش های اخلاقی، فردی و درونی بوده یا برعکس، اجتماعی و برونی...
یکی از پرسش های مطرح در فلسفه اخلاق بحث از مبنای اخلاق است؛ اینکه آیا ارزش های اخلاقی، فردی و درونی بوده یا برعکس، اجتماعی و برونی اند؟
برهمین اساس، بسته به اینکه کدامیک از این مبناها پذیرفته شود، مکاتب مختلف اخلاقی نمودار می شوند. به موازات این 2 دیدگاه تقابلی، دیدگاه سومی هم مطرح شده که مدافعان آن به دیالکتیک بین امر فردی و امر اجتماعی در اخلاق معتقدند.
با این حال این بحث هنوز به قوت خود باقی است و به نظر می رسد که نتوان پایانی برای آن متصور شد.
سقراط درحالی که چند روزی تا هنگام اعدامش به جرم تباه کردن فکر جوانان شهر باقی نمانده بود، با آرامشی حیرت انگیز در زندان شهر آتن در خواب خوش صبحگاهی به سر می برد. کریتون از دوستان توانگر وی راهی زندان شد تا پیشنهادی به سقراط دهد: پولی به زندانبان می دهیم و تو را از حکم ناحقی که توده نادانِ مردم علیه تو صادر کرده اند می رهانیم. سقراط اما کریتونِ نگران را به آرامش دعوت می کند و از او می خواهد که پیش از انجام این عمل، قدری تأمل کنند و در راستی و ناراستی این کردار بیندیشند. سقراط، قهرمان اخلاق است و اخلاق هم بدون نظرورزی شکل نمی گیرد. آن دو به گفت وگویی جذاب درباره ارزش اخلاقی فرار از زندان مشغول می شوند.
استدلال کریتون آن است که چون رأی آتنیان نابحق است تخلف از آن هم عملی غیراخلاقی نیست. اما سقراط بر خلاف کریتون ملاک حقانیت را متابعت از هنجارهای عرفی می داند و بنابراین برای سست نشدن هنجارهای اجتماعی حتی جان خویش را هم در معرض فنا شدن قرار می دهد. افلاطون با طرّاحی مناظره سقراط و کریتون به طور ضمنی این سؤال را پیشاروی ما قرار می دهد که برای یافتن و ملاک ارزشگذاری های اخلاقی ملاک حقانیت در رفتارها اصالت با چیست: فرد یا اجتماع؟
اصولاً دستیابی نوع انسان به هر سیستمی از اخلاق نشان از بلوغ وی دارد. این بلوغ به معنای خارج شدن انسان از وضع طبیعی است. به این معنا که خرد و اندیشه در رفتارهای آدمی جریان یافته و او متوجه معناداری رفتار و کردارش شده است. انسان در وضع طبیعی ِ مفروض یا در کودکی، رفتارها و حرکاتی از خود بروز می دهد که نمی توان آنها را به ارزیابی اخلاق گذاشت، زیرا انجام آن اعمال از روی آگاهی و خرد تلقی نمی شود. او در چنین وضعی هنوز به اخلاق نرسیده است.
از این مطلب می توان نتیجه گرفت که اخلاقی بودن همواره با نوعی خردورزی همراه است. اما اگر منظور از خردورزی صرفِ درون نگری باشد ما هیچگاه به فهم درستی از مفهوم اخلاقی بودن نخواهیم رسید زیرا اخلاقی بودن همیشه در چهارچوب روابط با دیگران و به طور کلی در بستر روابط اجتماعی معنا می یابد. به همین دلیل انسان برای اخلاقی بودن ناگزیر است تا علاوه بر بازبینی درونی همواره به بیرون یعنی به عرف اجتماعی هم نظر داشته باشد. همین ضرورت دوگانه است که متفکران حوزه اخلاق را به فکر و چالش در مورد ماهیت اخلاق و تقدم اصالت بعد درونی و فردی یا بعد بیرونی و اجتماعی واداشته است.
در اینجا ذکر 2نکته ضروری است: ابتدا اینکه درک تمایز میان اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی درک جدیدی است که محصول بازنگری فیلسوفان در ماهیت کلی رفتارهای آدمی در طول تاریخ است.
در واقع دانشمندان علم اخلاق پیش از ظهور فلسفه اخلاق یا اصلاً میان این دو تمایزی نمی دیدند و یکی را به دیگری تقلیل می دادند یا در توضیح تمایز این دو فقط مصادیقی را ذکر می کردند. برای مثال وقتی از آنها پرسیده می شد که اخلاق اجتماعی چیست می گفتند یا هنوز می گویند؛ مثلاً رعایت حال همسایگان و همکاران و اموری از این دست. در واقع آنها از درک ماهیت آن عاجز بودند، اما نکته دوم و مهم تر آنکه فیلسوفان اخلاق متوجه شدند رفتارهای آدمی دارای ابعاد فردی و اجتماعی است و بنابراین تحلیل درست این رفتارها نیازمند مباحث فلسفی درباره ماهیت فرد و جامعه و نسبت میان این دو است. به این ترتیب، هر متفکری به فراخور جهان بینی خود نسبت خاصی میان فرد و جامعه تصویر کرده و براساس آن تقریر ویژه ای از اخلاق فردی و اجتماعی ارایه کرده است.
به طورکلی برخی از فیلسوفان معتقدند که جامعه امری انتزاعی است و میان فرد و جامعه اصالت با فرد است. پیش فرض این دیدگاه آن است که انسان موجودی فراتاریخی و دارای فطرتی مملوّ از تعالیم اخلاقی ثابت است وبنابراین هر انسانی که در هر شرایط و زمان و مکانی زندگی می کند می تواند با رجوع به درون خویش آن تعالیم را دریابد و اگر از هوی و هوسش تبعیت نکند آنها را عملی نیز بکند. مطابق این دیدگاه منشأ و خاستگاه اخلاق درون انسان است و جامعه و محیط در فرایند شکل گیری سیستم های اخلاقی نقش فرعی و غیراساسی دارند. در مقابل متفکرانی هستند که نسبت جامعه به فرد را نسبت جوهر به عرض می دانند. آنها بر این باورند که تمام سیستم های اخلاقی برخاسته از روابط اجتماعی و اقتضایات محیطی است.
بدین معنا اخلاق امری اعتباری است اما بسیاری از قایلان به این نظر، از اعتباری بودن اخلاق، بی مبنایی و عدم ضرورت تعالیم اخلاقی را در نظر ندارند. آنها فقط بر این باورند که مبنای هر سیستم اخلاقی دقیقاً بر روابط اجتماعی و محیطی پیروان آن سیستم اخلاقی استوار است. تحلیل این دسته از متفکران آن است که هیچ انسانی در خلأ رشد نمی یابد بلکه فرایند اجتماعی شدن ما انسان ها حتی پیش از تولد و البته به طور جدی در بدو و پس از آن آغاز می شود. در این مسیر زبان و گویش ما، محیط جغرافیایی ما، سیستم اقتصادی و نظرگاه مذهبی موجود در جامعه به موازات هم تعالیمی را به ما منتقل می کنند که شالوده نظرگاه اخلاقی ما را تشکیل می دهند.
هر کدام از این 2 نظرگاه نقدهایی را به هم وارد می کنند. قایلان به اصالت فرد در شکل گیری اخلاق، طرف مقابل را به نسبیت باوری، دستوری بودن گزاره های اخلاقی و غیردرونی بودن متهم می کنند. قایلان به اصالت اجتماع هیچ کدام از انتقادهای مذکور را نمی پذیرند. به زعم آنها فرهنگ عمومی محیطی که در آن زندگی می کنیم امری جوهری و درونی است و مانند هوایی است که از آن استنشاق می کنیم. در نتیجه برای پیروی از هنجارهای اجتماعی و محیطی نیازی به هیچ دستور و فرمان بیرونی نداریم. همچنین جوهری بودن این هنجارها مانع از آن می شود که کسی بتواند به راحتی از آنها تخلف کند زیرا در آن صورت با فشارهای سخت عرفی روبه رو خواهد شد.
به نظر این دسته از متفکران اگر خاستگاه اخلاق را فردی بدانیم اولاً هیچ ضمانتی برای عملی کردن هنجارهای اخلاقی به طور گسترده وجود نخواهد داشت. ثانیاً راه حلی برای رفع تشتّتِ ناشی از اختلاف دیدگاه های فردی نخواهیم داشت و نهایتاً اینکه ملاکی برای تمییز اخلاق گرایی از منفعت گرایی پیدا نمی کنیم، زیرا چه بسا افراد به نام اخلاق فقط منافع خود را پیگیری کنند.
مسلم آن است که هریک از دیدگاه های فوق دارای نقاط ضعف و قوت اساسی هستند.
دیدگاه اصالت فرد پاسخگوی نیازها و اقتضایات پیچیده اجتماعی دنیای امروز نیست و دیدگاه اصالت جامعه آمادگی کاملی برای استبداد اخلاقی و اسارت فرد در چهارچوب های از قبل تعیین شده قومی و اجتماعی دارد. از همین رو برخی از متفکران اخیر با نگاهی جامع تر به ابعاد مختلف رفتار انسان، از دیالکتیک فرد و جامعه سخن گفته اند. مطابق این نظر آنچه تحت عنوان رفتار اخلاقی از انسان صادر می شود محصول دیالوگ پیچیده ای است که میان فرد انسانی به مثابه موجودی متفکر و دارای احساس از یک سو و جامعه ای که در آن می زید برقرار است. مطابق این نظر پاسخ این سؤال که از میان فرد و جامعه کدام یک تأثیر بیشتری در بروز رفتارهای اخلاقی دارند کاملاً نسبی است و به نوع رابطه میان آن دو وابسته است.
سقراط، کریتون را متقاعد می کند که از ایده اش دست بردارد و تحت هیچ شرایطی هنجارهای عرفی و اجتماعی را نقض نکند و خودش هم آماده مرگ می شود. اما شاگرد دیگر سقراط، یعنی افلاطون همچون کریتون متقاعد نمی شود بلکه پس از مرگ استاد، با طرح نظریه ایده ها راهی برای برون شد از چهارچوب های عرفی پیشنهاد می دهد. این پایان داستان نیست زیرا سرگذشت دیالکتیک فرد و جامعه سرنوشت طولانی تری دارد.