مکتب توصیه گرا
در موضوع اخلاق و فلسفه اخلاق در طول تاریخ، مکاتب و دیدگاه های بسیار متعدد و متنوعی از سوی اندیشمندان و فیلسوفان شرق و غرب پدید آمده است. بسیاری از فیلسوفان از روزگار یونان باستان تا عصر حاضر، همواره کوشیده و می کوشند تا متناسب با مبانی فکری و فلسفی خود، نظامی اخلاقی ارائه دهند. این مکاتب و نظام های اخلاقی از سوی نویسندگان مختلف ، به گونه های متفاوت دسته بندی و تنظیم شده اند. لطفا در این زمینه به برخی از مهمترین دسته بندی های انجام گرفته اشاره نمایید.
اولین دسته بندی مفاهیم و جمله های اخلاقی، دسته بندی تاریخی است. به این طریق که برخی از نویسندگان در بررسی مکاتب اخلاقی توالی و تعاقب تاریخی آنها را مورد توجه قرار داده اند . به این صورت که معمولا از نظریه اخلاقی سقراط شروع کرده و سپس به ترتیب به بررسی نظریات اخلاقی افلاطون، ارسطو و سایر شاگردان و پیروان سقراط پرداخته و به همین ترتیب پس از بیان نظریات و مکاتب اخلاقی یونان باستان به بررسی اخلاق مسیحی و اندیشمندان بزرگ قرون وسطی مبادرت ورزیده اند و در نهایت به بررسی نظریات اخلاقی دوران جدید می رسند. به عنوان مثال می توان به کتاب تاریخچه فلسفه اخلاق مک اینتایر، یکی از مشهورترین فیلسوفان اخلاقی معاصر، اشاره کرد که آقای انشا الله رحمتی آن را ترجمه و توسط انتشارات حکمت به چاپ رسیده است. دیگر تقسیم که به نظر می رسد بهترین و معروفترین تقسیم درباره مفاهیم و جمله های اخلاقی باشد، تقسیم به توصیفی و غیرتوصیفی است. معتقدان به نظریه توصیفیDescriptive( برای جمله های اخلاقی ویژگی خبری و گزارش از عالم واقع قائل هستند. به نظریه توصیفی، شناختی cognitive( و واقعی factual( هم گفته می شود. معتقدان به نظریه های غیرتوصیفی non -Descriptive( قائلند که جمله های اخلاقی از عالم خارج انسان خبر نمی دهند. به نظریه غیرتوصیفی، غیرشناختی non -natural( هم گفته می شود. برخی از معتقدان نظریه های توصیفی، تحلیلی تجربی از مفاهیم و جمله های اخلاقی ارائه می دهند، یعنی مفاد آنها را اموری تجربه پذیر می دانند و بین جمله های اخلاقی و سایر گزاره های تجربی تفاوت ماهوی قائل نیستند. طبیعت گرایی naturalism( نام این گروه از نظریه های توصیفی است، که به سه دسته فرعی، زیست شناختی، روان شناختی و تکاملی تقسیم می شوند. مفاهیم اخلاقی در نوع زیست شناختی با استفاده از مفاهیم زیست شناسی و در نوع روان شناختی با استفاده از مفاهیم روان شناسی و در نوع تکاملی با استفاده از مفاهیم مربوط به تکامل و ترقی توضیح داده می شود.
گفتنی است برخی از نظریه های توصیفی در تحلیل و توضیح مفاهیم و جمله های اخلاقی از مفاهیم فلسفی سود می برند که به نظریه های فلسفی معروفند و برخی مفاد جمله های اخلاقی را امر و نهی یا میل و کراهت خداوند می دانند که به نظریه های الهیاتی معروفند. گاهی مجموع این سه دسته نظریه توصیفی، یعنی تجربی، فلسفی و الهیاتی، طبیعت گرا نامیده می شوند.
بنابراین طبیعت گرایی دو معنا دارد: یکی همان تحلیل تجربی (معنای خاص و دیگری تحلیل های تجربی، فلسفی و الهیاتی (معنی عام. استعمال طبیعت گرایی در معنای عام خود به تاریخ فلسفه مربوط است که یکی از پیشگامان فلسفه اخلاق یعنی آقای جرج ادوارد مور، تمام این سه گروه را متهم به ارتکاب مغالطه طبیعت گرایی کرده و باعث شد تامجموعه آنها به نام طبیعت گرایان معروف شوند و الا معنای طبیعت گرایی همان تحلیل تجربی مفاد جمله های اخلاقی است و تحلیل فلسفی یا الهیاتی را در بر نمی گیرد.
اما نظریه های غیر توصیفی که بر انکار اینکه نقش جمله های اخلاقی، اطلاع دادن از چیزی یا در توصیف آن مشترکند، این انکار به چه دلیل است؟
باید گفت این انکار از اعتقاد به دو حکم اساسی ریشه می گیرد: عقیده به اینکه احکام اخلاقی محرک انجام کاری هستند و اینکه هیچ حکم معرفتی خالص درباره عالم خارج نمی تواند محرک انجام کاری بشود، پس احکام اخلاقی نمی توانند فقط گزارشگر امور واقع باشند، بلکه اخلاقی بودن آنها به چیز دیگری از قبیل بیان احساسات و یا امر و توصیه بستگی دارد.
برخی از این نظریه های غیر توصیفی، منکر دخالت هرگونه وجه معرفتی در احکام اخلاقی اند و نقش آنها را ابراز احساس یا افشای امر و نهی می دانند. برخی از اینها ضمن قبول بار معرفتی احکام اخلاقی، معتقدند اخلاقی بودن حکم، به وجه غیرشناختی آن بستگی دارد. خلاصه اینکه نقش جمله های اخلاقی در نظریه های غیرشناختی چیزی غیر از خبر از عالم واقع است و به همین دلیل مفاد آنها با جمله های خبری علمی یا فلسفی ارتباط منطقی ندارد.
باتوجه به ملاکی که شما برای دسته بندی نظریات اخلاقی بیان کردید آیا پاره ای از این نظریات را براساس مدل توضیح داده شده تقریر می نمایید؟
اگر ما به ملاک توصیفی و غیرتوصیفی بودن نظریه های مختلف در باب مفاهیم و جمله های اخلاقی دقت نماییم متوجه می شویم آن دسته از مکاتب و نظریاتی که احکام و جملات اخلاقی را از سنخ جملات انشایی دانسته و بدین ترتیب آنها را از چرخه احکام و قضایای واقعی که قابلیت صدق و کذب را داشته باشند در ذیل مکاتب و نظریات غیرتوصیفی و یا غیر واقع گرا جای می دهد. براین اساس نظریاتی مانند احساس گرایی، توصیه گرایی، جامعه گرایی، قراردادگرایی و نظریه امر الهی یا حسن و قبح شرعی نظریاتی غیر توصیفی هستند.
نظریه احساس گرایی و توصیه گرایی که دو نظریه غالب نظریات غیر توصیفی هستند، هریک را می توان این گونه تقریر نمود: احساس گرایی که در قول آقای آیر دیده می شود نقش احکام و مفاهیم اخلاقی را تا حد اصوات تنزل می دهد. بهترین استدلال احساس گرایان این است - که البته نقدهای فراوانی بر این استدلال وارد است - که هر گزاره و قضیه باید از نوع تجربی باشد تا علی الاصول بتوان صدق و کذب آن را براساس ملاحضات تجربی معلوم کرد و یا از نوع تحلیلی - مربوط به روابط و نسبت های مفهومی -، در حالی که جمله های اخلاقی هیچ یک از آن دو نیستند و از این رو گزاره و قضیه نبوده و نقش آ نها ابراز احساسات متکلم و انگیزش عواطف مشابه در مخاطب است. توصیه گرایی که مدافع اصلی اش هیر است بیان می دارد که کارکرد احکام اخلاقی مشابه اوامر و نواهی است - توصیه انجام کاری - مکاتب واقع گرا یا توصیفی را در یک تقسیم بندی می توان به دو دسته تقسیم نمود: مکاتبی که واقعیت احکام و قضایای اخلاقی را واقعیت های طبیعی می دانند و مکاتبی که واقعیت آنها را در امور متافیزیکی و مابعدالطبیعی جستجو می کنند.
دسته اول که به واقع گرایی طبیعی نامبردار است شامل نظریاتی همچون: لذت گرایی، سودگرایی، دیگرگرایی یا عاطفه گرایی، قدرت گرایی و تطور گرایی، وجدان گرایی می شود.
دسته دوم که به واقع گرایی مابعدالطبیعی معروف است شامل: مکتب کلبی، مکتب رواقی، مکتب کانت، مکتب سعادت گرایی و مکتب اخلاقی اسلام می شود
مکتب اخلاقی اسلام
اگر همزمان با نهضت علمی اروپا، نهضت اخلاقی نیز انجام می گرفت، امروز دنیا با مسئله ای به نام «نابودی تمدن انسانی یا نسل بشر» رو به رو نبود. متأسفانه رنسانس علمی، منهای اخلاق به وجود آمد و پله های نردبان پیشرفت در غیاب اخلاق، پشت سر گذاشته شد. اما در این میان بعضی از اندیشمندان، این خلأ اخلاقی را به خوبی احساس می کردند و نگران آینده بودند. لذا برای جبران گذشته، نهضت های اخلاقی را در اروپا و آمریکا به وجود آوردند، اما خطای بزرگی که انجام گرفت این بود که در طی این فرآیند، اخلاق از مذهب جدا شد و بر تأسیس مکتب اخلاقی بر مبنای مادیان و محسوسات تأکید شد. اثر این نهضت، ایجاد یک خلأ بزرگ در روح فرد و اجتماع و تسهیل سیر نزولی بشریت بود. نسل امروز، با همه رفاه نسبی و نیز با تمام مصائب دردناکش نمونه ای از گسترش وسیع دانش و تکنیک، منهای اخلاق است
صاحب نظران فناوری های زیستی عموماً معتقدند اگر نسل بشر تا هزاره سوم نابود نشود، آن قدر از نظر علم و تکنولوژی پیشرفت می کند که بسیاری از احتیاجات زندگی را به کمک توانایی ها و قدرت ذهنی خود، تأمین می کند و سایر اعضای بدن، فعالیت کمتری خواهد داشت. در چنین عصری که تکنیک به آخرین مرحله تکامل رسیده است، همه چیز برای بشر حل می شود، جز مسئله «سعادت» که همچنان حل نشده باقی خواهد ماند. از این رو جامعه انسانی به خاطر رسالتی که از نظر تکامل مادی و معنوی بر عهده اوست، مسئولیت بزرگی در پیش دارد، که همان انقلاب اخلاقی و تجدید حیات معنوی است.
از میان مکاتب مختلف اخلاقی موجود، مکتب اخلاقی اسلام، واجد امتیازات و خصوصیات منحصر به فردی است که می تواند پیشاپیش همه مکاتب و علوم در هر زمان، نقش سازنده خود را ایفا نماید.
چرا بشر به اخلاق دینی نیازمند است؟
هدف از تدوین مقررات اجتماعی و سیاسی در تمام اجتماعات این است که افراد یک ملت بتوانند با رعایت حقوق متقابل در کنار یکدیگر زندگی کنند. در حقیقت، نهادهای قانون گذاری و سازمان های گستردۀ قضایی و امنیتی و انتظامی، کارشان منحصر به این است که مانع طغیان گری بشر شوند؛ اما هنوز این همه قوانین نتوانسته امنیت کاملی در اجتماعات به وجود آورد. آمار جنایات در جوامع به اصطلاح توسعه یافته، گواه بر این ادعاست.