تحقیق مقاله ساختار مدیریت و نظام آموزش و پرورش در مدرسه سعادت بوشهر

خلاصه نوشتار:

معارف پروری و روشنفکری، همراه با فراورده ها و محصولات فرهنگی در بوشهر و در دوران گذشته و کنونی، پیشینه ای بس طولانی دارد. به قدمت تمدّن و تاریخ روزگارانش، از عصر عیلامیان تا قرون جدید و از دوران معاصر تاکنون.

نام مدرسه از نام خانوادگی نخستین معلّم و مدیر این مدرسه که سعادت بود اخذ و بر آن مدرسه اطلاق گردید.

این مدرسه از پاره ای جهات از نظر ساختمانی، آموزشی، اداری و مالی، روش تعلیم و تربیت، وسایل و ابزار و عناصر دیگر در آن زمان، منحصر به فرد و دارای ویژگی های خاصّ خود بوده است. تحصیل کردگان این مدرسه، بعدها از جمله روشنفکران و بزرگان علم و ادب، بازرگانی و تجارت، حرفت و صنعت، لیاقت و هنر، عمران و آبادی و مدیریت های گوناگون اداری و علمی و آموزشی در منطقه بوده اند و در سطح کشور و خارج از آن صاحب مقامات عدیده ای گردیده اند.

غالب دانش آموختگانش در یک صد سال پیش، برای تکمیل تحصیلاتشان راهی ممالک مترقّی غرب شدند و پس از فراغت از تحصیل و برگشت به وطن، در رده های بالای مشاغل مملکتی به ارائه خدمات پرداختند.

ساختار مدیریت و نظام آموزش و پرورش در مدرسه سعادت بوشهر

(ازجمله نخستین مدارس کشور)

1- پیشینه مکتب داری و بنیان نخستین مدرسه در بندر بوشهر

انجمن معارف به دستور وزیر علوم وقت، شادروان محمّدحسین سعادت که گویا نیاکانش از حومه بوشهر یا به عقیده دیگر از اهالی کازرون بوده و در آن هنگام، معلّمی ادبیّات مدرسه افتتاحیه تهران را برعهده داشته است با اصرار و ابرام طیّ حکمی به مدیری و معلّمی در بوشهر منصوب می نماید. وی پس از عزیمت از تهران به شیراز می رود و برادر خود، آقا شیخ عبدالکریم سعادت که در آستانه مبارکه سیّد علاءالدّین حسین (یکی از زیارتگاه های معتبر شیراز) به تحصیل علوم و ادبیّات اشتغال داشته، همراه خود به بوشهر می آورد (ذی حجّه سال 1317 ه  ق.)

دریابیگی بنیان مدرسه موردنظر را از تغییراتی در همین مکتب خانه آغاز می کند و از هرگونه حمایت مادّی و معنوی نسبت بدان دریغ نمی ورزد.

خانه حاج محمّد حسین آل صفر در محلّه شنبدی (نزدیک حسینیه کازرونی) که تحت اجاره این مرکز فرهنگی قرار داشت، نسبتاً بزرگ و دارای ده اتاق بوده و تعداد بیست کودک بی سرپرست و تنگ دست از اهالی دشتی و تنگستان در دو اتاق مفروش به زیلو و گلیم تحت سرپرستی میرزاحسین فاضل اهرمی (متخلّص به معتقد) و معلّمی میرزا آقا دلّال شیرازی قرار گرفته بودند. شادروان باقر بهبهانی (منشی تجارتخانه ملک التّجار بوشهری) هم در اداره مکتب خانه با آنان همکاری نزدیک داشته است.

هزینه های مکتب خانه از مال الاجاره و هزینه نگهداری دانش آموزان گرفته تا حقوق معلّمان و مخارج متفرّقه دیگر به تمامی از کیسه پرفتوت دریابیگی پرداخت می گردید. تا آن زمان با وجودی که دو ماه از آغاز مدیریت جدید مدرسه گذشته بود ولی یک نفر از مردم بوشهر برای فرستادن فرزندانشان به مدرسه رغبتی نشان نداده بودند.

با ورود برادران سعادت، تغییراتی در برنامه های جاری مدرسه حاصل گردید. در آغاز، آنها همان بیست نفر دانش آموز را از جهت سن و سال و معلومات جزئی به طریق امروز به چند درجه تقسیم کردند و سه کلاس ابتدایی (مقدماتی) و اول و دوم را برای آنان ترتیب دادند. کلاس ها را به میز و نیمکت و صندلی و تخته سیاه تجهیز کرده و بنیاد کار خود را با کتاب های جدید و درس های تازه شروع کردند. کتاب های جدید ابتدایی در بردارنده الفبا و کلمات آسان و جمله های روان، مقداری حساب، اندرزها و حکایت های شیرین ویژه کودکان بود. همچنین از کتاب مختصر انوار سهیلی و کتاب « مختصر جغرافیا » جهت آموزش کودکان استفاده می کردند. نخستین نمونه تقسیم بندی کلاس ها و معلّمین آنها در اواخر سال 1317 ه  ق. با توجه به مواد درسی به شرح زیر بوده است:

شیخ محمّد حسین سعات،                  معلّم کلاس اول و مدیر مدرسه.

شیخ عبدالکریم سعادت،           معلّم ریاضی و ناظم مدرسه.

میرزا حسین اهرمی                معلّم فارسی کلاس ها.

میرزا علی دشتی                   معلّم ابتدایی (مقدّماتی)

محمّد باقر بهبهانی                  دفتردار مدرسه.

تأسیس مدرسه به سبک جدید در بندر بوشهر به عوامل متعدّدی بستگی داشت. از جمله اسباب تاسیس، نیاز مبرم جامعه این بندر مهمّ ایران به طبقه تحصیل کرده و با سواد برای رفع نیازمندی های تجاری و اداری بوده است. بازرگانان به دلیل تجارت با بنادر آسیایی، اروپایی، آفریقایی و عربی، نیاز شدید به کارمندان، منشیان زبان دان و حسابداران تحصیل کرده داشتند و بسیاری از بازرگانان برای رونق کارشان، برخی از بستگان و کارمندان خود را برای یاد گرفتن زبان های خارجی از جمله انگلیسی به هند و انگلیس می فرستادند.

مردم بوشهر پس از خبردار شدن از ورود برادران سعادت و با سابقه آشنایی نسبت به تقوا و دیانت خانوادگی آنها در مورد فرستادن کودکان خود بدین مدرسه بر یکدیگر سبقت گرفتند.

شش ماه پس از شروع کار مدرسه، مسؤولان مدرسه، علما و اعیان و بازرگانان و مأموران کشوری و لشکری شهر را جهت نظارت بر امتحانات به مدرسه دعوت نمودند، آنان با مشاهده حسن جریانات و میزان معلومات دانش آموزان در دروس فارسی، عربی، دینی، حساب، جغرافیا و سایر علوم دیگر در شگفت آمده و با اعطای کمک های مالی، وسایل تشویق اولیای مدرسه را فراهم ساخته و مراتب تحسین خود را در مجلس علم و معرفت ابراز نمودند.

پس از پایان مراسم امتحان و مجلس جشن، واثق الملک، کارپرداز بنادر و جزایر خلیج فارس و بحر عمان، پس از ایراد نطقی غرّا به نیابت مردم شهر، بر دست شیخ محمّد حسین سعادت بوسه می زند و بدین گونه از مقام والای معلّمان مدرسه قدرشناسی می نماید. سرانجام مردم فرهنگ دوست بوشهر را برای فرستادن همه فرزندان شهر به مدرسه بیش از پیش تشویق می نماید. شور و شوق ها به نتیجه می رسد و تعداد شاگردان مدرسه در طول کم تر از یکسال از بیست نفر به 350 دانش آموز بالغ می گردد.

دیگر، منزل حاج محمّد حسین صفر گنجایش خیل دانش آموزان تشنه علم و معرفت بوشهری را دارا نبود. اولیای مدرسه به حاکم فرهنگ پرور وقت یعنی شادروان دریابیگی متوسّل شدند تا در صدد ساختمان مدرسه ای بزرگ که با شرافت معرفت شهر دانش پرور بوشهر دمساز باشد برآیدو دل های تشنه علم و دانش را سیراب نماید.

در یک قرن پیش که بوشهر مروارید صدف خلیج فارس محسوب می شد، محدوده داخلی شهر از دروازه فعلی تا ساحل شمالی دریا بیشتر نبود. محلّات معروف درونی شهر، شامل محلّه های کوتی، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی بود. معابر و کوچه ها و ساختمان های سنّتی شهر، جلوه ای دیگر داشت با بافت خاصّ تجاری و بازرگانی. دکاکین و بازارهای مسقّف و مرتّب، قسمت داخلی شهر را در برمی گرفت. همچون شهرهای قدیم ایران، شب هنگام دروازه های شهر بسته می شد و کاروانیان در پشت دروازه های شهر در انتظار تخلیه بارها یا بارگیری کالا، شب را به صبح می رسانیدند. انبار بازرگانان مملو از کالا های تجاری بود. تنها بندر مهمّ و پل ارتباط دریایی ایران با بنادر مهمّ اروپا و آسیا و آفریقا به حساب می آمد. چشم و چراغ میهن اسلامی ایران بود. با سپیده سحری، همهمه و غوغای کارگران و جاشوان دریا و غرّش هواپیماها و سوت کشتی ها مردم را از خواب شبانگاهی بیدار می کرد. دوران بیداری بندر بود و خوشبختی مردم شهر. عمران و آبادی در هر گوشه شهر نمایان بود.

در سال 1318 ه . ق. به توصیه احمدخان دریابیگی، قطعه زمینی به مساحت دو هکتار از زمین های ملک التّجار که در اختیار حاج معین التّجار بوشهری قرار گرفته بود و در آن زمان، خارج از دروازه شهر قرار داشت برای بنای ساختمان مدرسه اختصاص یافت.

روز ورود به محلّ جدید را روز تاسیس مدرسه سعادت در بوشهر قرار دادند (29 ذی حجّه 1219 ه . ق.) و روزنامه مظفّری بوشهر در شماره دوم خود، شرح این مجلس ضیافت را به تفصیل آورده است.

ساختمان مدرسه سعادت به دلیل عدم تمکّن مالی، بیش از پنج سال به طول انجامید و در سال 1325 ه . ق. که احمدخان دریابیگی برای بار دوم به فرمان محمّدعلی شاه، حکمران بنادر شد و به بوشهر آمد برای اتمام ساختمان از طرف خود و همراهی دیگران، کمک های شایانی نمود.

مدرسه سعادت، یک بار به طور جدّی در زمان نظام السّلطنه، سالار رضا قلی خان مافی (جانشین احمدخان دریابیگی) تهدید به تعطیل شدن گردید.

نظام السّلطنه به دلیل عدم بضاعت مالی مدرسه و مطالبات معوّقه معلّمان و پاره ای بدهکاری های دیگر، دستور انحلال و فروش مدرسه را می دهد، امّا مساعی و فداکاری های مترجم مدیر گمرکات بنادر خلیج فارس و معاون او که از عدم توجّه حکمران به دلیل نقص بودجه مستحضر گردیدند، از این امر ممانعت و به یاری برخاستند و مدرسه را از تعطیلی محتوم نجات بخشیدند.

2- پایه گذاران دیرین و نگهداران راستین مدرسه سعادت

بنیان گذار مکتبی که سرانجام در یکصد و چند سال پیش منجر به تأسیس مدرسه سعادت بوشهر گردید، طبق قراین موجود، احمدخان دریابیگی بود. گویا نام آن مکتب بنا به نام دریابیگی که احمد بود، احمدیه نامیده می شد (هرچند که برخی معتقدند مؤسّس این مکتب خانه، شخصی به نام شیخ احمد بوده است.) آن مکتب به صورت شبانه روزی اداره و کلیه مخارج آن توسّط احمدخان دریابیگی، حاکم بنادر و جزایر خلیج فارس تأمین و پرداخت می گردید.

افرادی که در سالیان دیرین در تأسیس و جاودانگی این مکتب و مدرسه، غیرت و حمیّت به خرج داده و از خاموشی چراغ دانش در این شهر عالم پرور، با کیاست و هوشیاری جلوگیری نموده می توان به شرح زیر از آنان ذکر خیر نمود: