سیاه زخم
مقدمه
سیاه زخم ( Anthrax ) یک عفونت حاد باکتریایی است که بوسیله میکروبی بنام باسیل آنتراسیس (Bacillus Anthracis) ایجاد شده و در حیوانات علفخوار بطور شایعی دیده می شود. تماس مستقیم انسان با حیوان آلوده یا فضولات آلوده حیوانی, گزش حشرات, تنفس و خوردن اسپور این باکتری می تواند انسان را به این بیماری مبتلا سازد. در انسان شایعترین شکل بیماری, سیاه زخم یا همان آنتراکس پوستی است, که مشخصه آن ایجاد یک ضایعه پوستی و تورم برجسته در اطراف آن است. آنتراکس تنفسی و آنتراکس گوارشی بسیار نادر و کشنده هستند.
سبب شناسی
باسیل آنتراسیس یک باسیل گرم مثبت هوازی دارای کپسول و بی حرکت است که اسپورهای بیضی شکل تشکیل می دهد. اکسیژن برای اسپورسازی لازم است, اما برای تکثیر اسپورها احتیاجی به اکسیژن نیست و عمل اسپورسازی در بدن حیوان زنده صورت نمی گیرد. عوامل بیماری زای باسیل, سه نوع پروتئین است که بر روی هم, سم آنتراکس نامیده می شوند و همچنین یک پلی پپتید کپسولی ضد فاگوسیتوز که از اسید دی گلوتامیک (Diglutamic Acid) و باندهای پپتیدی همراه با گروه گاما کربوکسیل (Gamma Carboxyl) تشکیل شده است. اسپورهای باسیل می توانند چندین سال در زمین خشک زنده بمانند , اما با 10 دقیقه جوشاندن و نیز مواد اکسید کننده, مانند پرمنگنات پتاسیم و پراکسید هیدروژن و یا فرمالدئید رقیق از بین می روند. اکثر گونه های باسیل آنتراسیس به پنی سیلین حساس هستند.
همه گیری شناسی
سیاه زخم در تمام دنیا دیده می شود. تمام حیوانات با درجات متفاوت به این بیماری مبتلاء می شوند, اما در حیوانات اهلی علفخوار, مثل گاو, گوسفند, اسب, بز و حیوانات وحشی علفخوار این بیماری شایعتر است. حیوانات در حال چریدن در مناطقی که آلوده به باکتری است در شرایط مناسب آب و هوایی به بیماری آلوده می شوند. سیاه زخم در حیوانات علف خوار, بسیار شدید بوده و با مرگ و میر زیادی همراه است. حیوانات آلوده که اغلب دچار خونریزی از بینی, دهان و روده می شوند, خاک و آب را با باسیل آنتراسیس آلوده نموده و این باسیل به محض ورود به طبیعت اسپورسازی نموده و سالها در آن باقی می ماند. حیوانات آلوده همچنین می توانند با کوچ کردن باعث بوجود آمدن همه گیری در مناطق غیر آلوده شوند. حشرات گزنده و لاشخورها نیز می توانند با استفاده از لاشه های آلوده باعث انتقال این بیماری به مناطق غیر آلوده شوند. مقاومت طبیعی بدن انسان به باسیل سیاه زخم بیشتر از حیوانات علف خوار است. تخمین زدن وقوع سالانه سیاه زخم بسیار مشکل است, زیرا در بسیاری از موارد, بیمار مراجعه ننموده و بیماری گزارش نمی شود. از لحاظ منشأ ابتلا به بیماری, انسانهایی که به بیماری سیاه زخم مبتلاء می شوند, در دو گروه قرار می گیرند:
افرادی که در کشاورزی و دامداری فعالیت دارند که با پوست کندن و قصابی کردن حیوان آلوده و گزش حشرات, باسیل وارد بدن آنها می شود.
افرادی که در کارهای صنعتی فعالیت دارند و در اثر تماس با پشم, موی بز, چرم و استخوان آلوده, به بیماری مبتلاء می شوند.
سیاه زخم حیوانات به عنوان یک مشکل قدیمی و دراز مدت در ایران, ترکیه, پاکستان و سودان همواره مطرح بوده است, اما در ایالات متحده آمریکا در خلال سالهای 1984 تا 1988 فقط 4 مورد از این بیماری گزارش شده است. همه گیری های بزرگ سیاه زخم در اسوردلوسک شوری سابق در آوریل 1979 و در زیمباوه بین سالهای 1978 و 1980 دیده شده است. در زیمباوه تعداد بیماران مبتلاء در سالهای همه گیری به 9700 مورد رسیده است.
آسیب شناسی
باسیل آنتراسیس یک میکروب خارج یاخته ای است که می تواند از فاگوسیتوز گریخته, وارد گردش خون شده, درآنجا بسرعت تکثیر شود و میزبان را از پای درآورد.
پلی پپتید کپسولی و سم آنتراکس, عوامل بیماری زای این باسیل شناخته شده اند. سیاه زخم پوستی با ورود اسپور باسیل آنتراسیس از طریق برش یا خراش پوستی و یا گزش حشرات آلوده, آغاز می شود. اسپورها در عرض چند ساعت تکثیر یافته و به حالت نیمه زنده درآمده و شروع به تولید سم آنتراکس می کنند. از لحاظ بافت شناسی ضایعه سیاه زخم پوستی با نکروز یا مرگ بافتی, پرخونی رگی, خونریزی و ورم ژلاتینی شناخته می شود. تعداد گلبولهای سفید در مقایسه با مقدار صدمه بافتی بطور نامتناسبی کم است. در آنتراکس تنفسی اسپورها از طریق ذرات غباری که کوچکتر از پنج میکرون هستند, مستقیماً وارد نایژکهای ریه می شوند. آنتراکس گوارشی معمولا در اثر خوردن گوشت حیوان آلوده که خوب پخته نشده باشد, ایجاد می شود.
علائم با لینی
تقریباً 95% از موارد سیاه زخم انسانی از نوع پوستی بوده و فقط 5% از موارد آن از نوع تنفسی است. آنتراکس گوارشی بسیار نادر است. ضایعه پوستی سیاه زخم اغلب اوقات در مناطق نمایان پوست که در زیر پوشش لباس قرار ندارند, دیده می شود. در زیمباوه ضایعات در بچه های زیر 5 سال بیشتر روی سر و گردن و صورت متمرکز بوده است که نشان دهنده این واقعیت است که بچه ها کمتر با لاشه حیوانات آلوده سروکار داشته اند و احتمال اینکه با حشرات گزنده آلوده شده باشند بیشتر است. چند روز بعد از وارد شدن باسیل آنتراسیس به پوست, یک ضایعه صاف کوچک و قرمز ظاهر می شود. در خلال هفته دوم ضایعه پوستی پیشرفت نموده و از مرحله پاپول (Papule), وزیکول (Vesicle) و پاستول (Pustule) گذشته و تبدیل به یک زخم سیاه با تورم مشخص بافتی در اطراف آن می شود. ضایعه پوستی در ابتدا ممکن است با خارش همراه باشد, اما در مراحل آخر ضایعه پوستی سیاه زخم بدون درد است و بیمار معمولاً تب ندارد.
تشخیص
بطور کلی در هر بیماری که با زخم بدون درد, ولی با تورم بافت اطراف آن زخم و تاریخچه تماس با حیوانات علفخوار مراجعه نماید, باید به سیاه زخم مشکوک شد. ساده ترین راه برای تشخیص سیاه زخم این است که یک نمونه از زخم برداشته, با رنگ آمیزی گرم (Gram's Stain) باسیل آنتراسیس را در زیر میکروسکوپ مشاهده نموده و از نمونه زخم کشت تهیه نمائیم.
درمان
در 80% تا 90% از موارد, سیاه زخم پوستی بدون درمان خود به خود خوب می شود, اما در 10% تا 20% از موارد اگر بیمار درمان نشود,بیماری تشدید شده و ورود باکتری به خون باعث مرگ بیمار می شود. داروی انتخابی در درمان سیاه زخم پنی سیلین است. پنج ساعت پس از دادن پنی سیلین از راه سیاهرگی, باسیلهای آنتراسیس از ضایعه پوستی محو می شوند. در بیمارانی که به پنی سیلین حساسیت دارند, می توان از اریترومایسین, تتراسیکلین و یا کلرامفنیکل استفاده نمود. همچنین ضایعه پوستی باید هر روز تمیز و پانسمان شود.
پیشگیری
ایمن سازی علفخواران اهلی با اسپورهای بی کپسول باسیل آنتراسیس, نقش بسیار مهمی در پائین آوردن شیوع سیاه زخم در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه بازی می نماید. همچنین لاشه حیواناتی که در اثر ابتلا به سیاه زخم مرده اند باید دفن و یا سوزانده شوند.