مقدمه :
قاجار نام دوره ای است که از حدود 1174 تا 1304 بر ایران فرمان راندند. بنیان گذار این سلسله آقا محمد خان که رسما در سال 1174 تا 1304 در تهران تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه قاجار احمد شاه است که در سال 1304برکنار شد و رضاشاه پهلوی جای او را گرفت.
از شخصیت های مهم قاجار امیر کبیر میباشد که با تلاش های فراوان خود، موجب تغییر و تحولات اساسی در آن زمان شد. پس از مرگ محمد شاه ، فرزند شانزده ساله اش ،ناصرالدین میرزا، به سلطنت رسید. او امیر کبیر را به صدارت برگزید. میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیر کبیراز شخصیت های استقلال طلب ، میهن دوست تاریخ معاصر ایران به شمار می آید. امیرکبیر از مردان بزرگ ایران است. او با اراده ی استوار به اصلاح امور پرداخت و در مدت سه سال و سه ماه صدارت، اقدام های بزرگی انجام داد که میتوان به گوشه ای از آنها اشاره کرد : 1)فرستادن شاگردانی به اروپا ، برای کسب مهارت ها و دانش های جدید.
2)استخدام معلمان و استادان خارجی ، یه ویژه از کشور هایی غیر از انگلیس و روس .
3)ترجمه ی کتاب ،نشر روزنامه
4)تأسیس مدرسه ی عالی در تهران و ارائه ی طرح مدرسه ی دارالفنون ، که پس از برکناری او شروع به کار کرد.
و...
از فعالیت های مهم امیرکبیر همان طور که در موارد بالا اشاره شد، تلاش وی در جهت پیشرفت علمی و فرهنگی کشور بود که در ادامه ی مقاله به شرح مختصری از وضعیت آموزش و پرورش آن زمان می پردازیم :
خلاصه :
کشور ایران در دوره های مختلف حکومت خاندان ها و سلسله های مختلف دچار تغییر و تحولات فراوانی شده است در دوره ی قاجار به علت مشکلات روی داده در دوره افشاریه و دردوره زندیه سرزمین ایران دارای ناامنی های داخلی بود و زمانیکه دولت قاجاریه به وجود آمد ایران از نظر اقتصادی و سیاسی در وضعیت بدی به سر می برد و اولین انسجام ایران به شکل امروزی مدیون آقا محمدخان قاجار است. هر چند که در زمان پادشاهان بعدی قاجاریه ،بخش هایی از خاک ایران جدا شد ،ولی خاک اصلی به صورت یک دولت متحد از زمان آقا محمد خان قاجاریه به بعد شکل گرفت. از دیگر تحولات اساسی دوره ی قاجار توجه به نظام آموزشی جدید بود. تا قبل از این دوره ، تعلیم و تربیت و امر آموزش در محل هایی به نام مکتب خانه ها صورت می گرفت و مدرسه ها و محل های علم آموزی به شکل کنونی وجود نداشت.
در آن دوره علم آموزی و تحصیل بیش تر شامل پسران میشد و تعداد معدودی از دختران می توانستند همانند پسران به کسب علم بپردازند. البته در آن دوره به داشتن سواد اندک بسنده می کردند و بعد از یک دوره کوتاه درس و کتاب را کنار می گذاشتند.
در دوره ی قاجار با تلاش مردان بزرگی چون امیرکبیر ، مبحث آموزش و تعلیم ، رنگ جدی تری به خود گرفت و با تأسیس و دایرکردن محل های علم آموزی چون مدرسه ی دارالفنون ، آموزش به شیوه ی کنونی نزدیک تر شد.
همچنین دختران نیز مانند پسران توانستند از تحصیل بهره مند شوند.
در این دوره تعدادی دانشجو برای کسب علم و دانش به خارج فرستاده شدند. همچنین تعداد زیادی از علماو اطبا در داخل کشور به ترجمه و تألیف کتابهای بسیاری مشغول شدند و به تدریس آن علوم در آن مدرسه ها پرداختند.
بنیاد سلسله قاجار :
ایل قاجار مانند سایر ایل ها و عشایر بزرگ ایران ، یکی از عوامل موثر در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران به شمارمی آید. این ایل از ترکمانان بود و در زمان مغولان به ایران کوچ کرد . به هنگام تشکیل سلسله ی صفوی توسط شاه اسماعیل ، ایل قاجار در شمار ایل هایی بود که به یاری او پرداخت و بعدها در جرگه ی قزلباش ها درآمد.
پس از سقوط حکومت صفوی ، نادرشاه افشار میانه ی خوبی با قاجاریان نداشت. زیرا آنان مدافع حکومت قبلی یعنی حکومت صفوی بودند. پس از مرگ نادرشاه ،قاجارها ، مانند دیگر ایلات کوشیدند قدرت را در ایران به دست بگیرند. اما رهبر قاجارها یعنی ، محمد حسن خان ، جان خود را بر سر دستیابی به قدرت ، از دست داد و فرزندش ، آقا محمد خان ،به اسارت کریم خان زند درآمد و حکومت به خاندان زند منتقل شد. با مرگ کریم خان زند، آقا محمد خان از دربار او گریخت و سرانجام با غلبه بر لطفعلی خان ،آخرین فرمانروای زند ، حکومت را در کشور به دست گرفت. به این ترتیب آقا محمد خان توانست سلسله قاجار را در ایران بنیاد نهد.
ایران در زمان حکمرانی قاجارها درگیر جنگ های متعددی شد و بخش های زیادی از خاک خود را به ویژه به روسیه از دست داد. دودمان قاجار در تاریخ ایران به بی کفایتی مشهور است و در این دوره اقتصاد ایران رو به قهقرا گذاشت.
خاندان قاجار از خاندان های بزرگ ایران است. اعضای این خاندان از نوادگان پسری شاهزادگان قاجار هستند. پس از اجباری شدن نام خانوادگی و شناسنامه در دوره ی رضاشاه ، هر کدام از شاخه های این خانواده نامی انتخاب کردند که اغلب برگرفته از نام با لقب شاهزادگان بود که نسب خود را به او می رساندند.اکنون بسیاری از نوادگان قاجار در ایران ، جمهوری آذربایجان ،اروپا وآمریکا زندگی میکنند.
پادشاهی قاجاریه :
پس از مرگ کریم خان ، آقا محمد خان از شیراز فرار کرد و پس از جنگهای فراوان سلسله زندیه را نابود کرد و به پادشاهی رسید. آقا محمد خان موفق گردید در قبیله اشاقه باش و یوخاری باش (به معنای ساکن ناحیه بالا رودخانه و ساکن ناحیه پایین رود خانه )را با هم متحد کند و نیروی نظامی خود را استحکام بخشد.
در زمان این دودمان حکومتهای استانی در مناطق گوناگون سرزمین ایران با جنگ یا مصالحه از میان رفتند و جای خود را به سامانه ای فدرالی با تبعیت از دولت مرکزی دادند و کشور ایران بار دیگر زیر یک پرچم شکل گرفت. رنگها و ترتیب آنها در پرچم کنونی ایران از زمان این سلسله به یادگار مانده است.
یران در زمان این دودمان با دنیای غرب آشنا گردید .اولین کارخانه های تولید انبوه ، تولید الکتریسیته ، چاپخانه ها ، تلگراف ، تلفن ، چراغ برق ، شهر سازی مدرن ، راهسازی مدرن ، خط آهن و مدارس فنی به روش مدرن (از جمله دارالفنون که به همت امیرکبیر بنیاد گردید)و اعزام اولین گروه از دانشجو یان ایران به اروپا جهت تحصیل در شاخه های مختلف در زمان این سلسله صورت پذیرفت.
بازسازی ارتش ایران و تجهیز آن ها به جنگ افزار نوین اروپایی نیز از زمان فاحعلی شاه قاجار- در قرارداد نظامی اش با ناپلون امپراتور فرانسه –آغاز شد.
در زمان این سلسله و بعد از کشمکش بسیار بین شاهان قاجار و آزادی خواهان ، جنبش مشروطه در ایران برپاشدو سرانجام ایران دارای مجلس (پارلمان ) شد و بخشی از قدرت شاه به مجلس واگذار گردید. سلسله قاجار با کودتای 1299 رضاخان قدرت را از دست داد. با انحلال سلسله قاجار توسط مجلس شورای ملی در 9 آبان 1304، رضاخان با نام رضا شاه پهلوی بر تخت سلطنت نشست . وی پس از به سلطنت رسیدن بسیاری از وزرا و سفرای دولت قاجاریه را که غالبا از وابستگان خاندان قاجار بودند به استخدام درآورد کع این ارتباط حرفه ای تا پایان سلطنت محمد رضا پهلوی نیز ادامه یافت.
انسجام ملی :
به علت مشکلات روی داده در دوره افشاریه و دوره زندیه سرزمین ایران دارای ناامنی های داخلی (مانند ناامنی های جاده ای )بود و ارتباط با خارج از کشور از جنوب و شمال ایران کاهش یافته بود و زمانیکه دولت قاجاریه به وجود آمد ایران از نظر اقتصادی و سیاسی در وضعیت بدی به سر می برد و اولین انسجام ایران به شکل امروزی مدیون آقا محمد خان قاجار است هرچند که در زمان پادشاهان بعدی قاجاریه بخش هایی از ایران جدا شدند ولی خاک اصلی به صورت یک دولت متحد از زمان آقا محمد خان قاجار به بعد شکل گرفت و از نظرمورخان آن دوره، وی به عنوان قهرمان ایران شناخته میشود و با وجود آغاز جنگ های عقیدتی که از زمان وی شروع شد ولی ایران از نظر جنگ های داخلی به ثبات نسبی ای رسید.