تحقیق مقاله یارانه - سوبسید

مقدمه

در ادبیات اقتصادی، مکانیزم قیمتها وظیفه تخصیص منابع محدود را میان فعالیتهای مختلف اقتصادی بر عهده دارد. این تخصیص در حالت رقابت کامل، کارایی را حداکثر می سازد

برای دولت ها این مسئله مهمی است که بین دستیابی به کارایی حداکثر و بی عدالتی احتمالی ملازم با آن (حداقل در کوتاه مدت)، و یا کارایی کمتر ولی عدالت نسبی بیشتر یکی را انتخاب نمایند. بی عدالتی هر چه شدید ترشود، فقر و مشکلات اجتماعی گسترش بیشتری می یابند.

بدلیل عوارض اقتصادی، اجتماعی و سیاسی چنین ناهنجاریهایی، دولتها بویژه در کشورهای درحال توسعه، برای جلوگیری از گسترش فقر و بحرانهای اجتماعی، عدالت نسبی را به بهای از دست رفتن بخشی از کارایی دنبال می نمایند.

پرداخت یارانه بویژه یارانه های قیمتی، به معنای دخالت دولت در مکانیزم قیمتها و انتخاب عدالت نسبی بیشتر است.

اما در برخی موارد، شیوه عمل نامناسب برای دستیابی به عدالت نسبی بیشتر ممکن است کارایی را به اندازه ای کاهش دهد که بی عدالتی بیشتری را در پی داشته باشد.

نمادهایی از چالش میان دستیابی به عدالت و فدا کردن کارایی در زمینه پرداخت یارانه در کشور:

افزایش چشمگیر فاصله مابین قیمتهای یارانه ای و قیمتهای واقعی و در نتیجه فشار بیشتر بر منابع عمومی بودجه دولت برای تامین یارانه ها.

 رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی و زیربنایی در کنار محدودیت منابع. 

هدفمند نبودن یارانه ها و برخورداری بیشتر گروههای  پردرآمد از یارانه ها بویژه یارانه برخی از حاملهای انرژی.

برهم خوردن الگوی مصرف خانوارها و اثرات مضر زیست محیطی مصرف زیاد حاملهای انرژی.

ظهور تکنولوژی های هدر دهنده منابع کمیاب (انرژی، آب و ...) و غیر رقابتی شدن محصولات تولیدی در بازارهای جهانی.

گسترش نظام اداری و تشکیلات دولت و ورود دولت به فعالیتهای تصدی گری  .

فراهم شدن زمینه فسادهای اقتصادی بویژه قاچاق کالاهای یارانه ای.

موارد فوق اگرچه اصلاح نظام پرداخت یارانه را ناگزیر نموده است اما به دلیل گذشت زمان و گسترش ابعاد مسئله چنین اصلاحی را بسیار پیچیده و تصمیم گیری آن را برای دولتمردان بسیار مشکل نموده است. راه حل موضوع، طراحی و اتخاذ مجموعه سیاستهایی است که عدالت نسبی بیشتر، کاهش شدید کارایی و بدنبال آن کاهش عدالت را در پی نداشته باشد. این مهم اساس برنامه هدفمند سازی یارانه ها در جهت کاهش فقر است.

تعریف یارانه

شاید یکی از مهمترین مسائل برای اصلاح نظام یارانه ها در ابتدا تعریف یارانه باشد. اهمیت این امر به دلیل وجود تعاریف متعدد و برداشت های متفاوت از مفهوم یارانه  است. یارانه عبارت است از پرداخت مستقیم و یا غیر مستقیم دولتی (امتیاز اقتصادی) یا اعطای رجحان ویژه ای که به موسسات خصوصی، خانوارها و یا دیگر واحدهای دولتی جهت دستیابی به اهداف مورد نظر دولت انجام می پذیرد.

یارانه به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم طبقه بندی می شود. یارانه مستقیم مقدار هزینه هایی است که دولت بطور کلی برای حفظ منافع اقشار جامعه برای خرید کالاهایی می پردازد. یارانه های مستقیم به یارانه تولیدی و یارانه مصرفی طبقه بندی می شوند.

یارانه تولیدی به هر نوع مداخله  دولت در اقتصاد که منجر به کاهش هزینه های تولید برای تولید کننده و یا افزایش قیمت دریافتی توسط تولید کننده گردد اطلاق می شود. کمکهای دولت به صنایع و کشاورزان از این دسته است.

یارانه مصرفی مشابه با یارانه تولیدی به هر نوع مداخله دولت که باعث شود مصرف کننده قیمتی کمتر از قیمت بازار را پرداخت نماید اطلاق می گردد.

یارانه غیر مستقیم عبارت است از برخی کمکهای دولت به موسسات و شرکتهای خدمات عمومی که خدمات خود را با قیمتی کمتر از هزینه تمام شده به مصرف کنندگان عر ضه می نمایند.

انواع یارانه  و کمک بلاعوض در اقتصاد ایران:

کمک بلاعوض دولت به شرکتهای دولتی و غیر دولتی و صندوق های رفاه و قرض الحسنه (شهرداریها، کمیته امداد و ...)

بخشی از کمک زیان پرداختی به شرکتهای دولتی

وام های بلاعوض جهت ایجاد اشتغال

پرداخت های مستقیم به کشاورزان (طرح شهید رجایی، بخشی از کمکهای فنی و اعتباری و ...)

کمک دولت برای کاهش هزینه تامین منابع مالی بنگاهها و افراد (بخشی از کارمزد تسهیلات بانکی و ...)

معافیت های مالیاتی

پرداخت دولت جهت کاهش هزینه های تولید (پرداخت به نهاده ها نظیر کودشیمیایی، سم و بذر و سوخت)

پرداخت بابت مابه التفاوت نرخ ارز جهت واردات کالاها و خدمات

پرداخت بابت مابه التفاوت قیمت خرید و فروش (یارانه قیمتی برای کالاهای اساسی، یارانه بلیط مترو و اتوبوسهای شهری)

جایزه صادراتی به صادرکنندگان

یارانه پنهان بدلیل قیمت گذاری پایین تر از قیمتهای واقعی در اقتصاد داخلی (قیمت آب، برق، و...)

بخشی از 50 درصد بخشودگی موضوع ماده 33 قانون برنامه و بودجه ناشی از فروش محصولات طرحهای عمرانی به قیمتی کمتر از قیمت تمام شده.

یارانه پنهان بدلیل قیمت فروش محصولات داخلی پایین تر از هزینه فرصت بین المللی آنها (حاملهای انرژی و ...) منهای بخشی از تفاوت قیمت فروش محصولات داخلی ازقیمتهای مشابه خارجی (خودرو).

آثار و پیامدهای یارانه ها در وضع کنونی :

اثرات توزیعی

 اثرات مصرفی و بودجه ای

 اثرات تکنولوژیکی

 اثرات اخلالی

اثرات توزیعی یارانه ها:

اولین هدف از پرداخت یارانه حمایت از اقشار آسیب پذیر است.  از این رو، توزیع عادلانه یارانه ها ابتدایی ترین مسئله در پرداخت یارانه است.

از شاخص‌های اندازه‌گیری نحوه توزیع یارانه، میزان برخورداری دهک‌های بالای درآمدی نسبت به دهک‌های پایین درآمدی است. در گزارش نظام هدفمند یارانه‌ها میزان برخورداری مصرف 10 درصد پردرآمدترین نسبت به 10 درصد کم درآمدترین اقشار جامعه از یارانه های آشکار و پنهان ارائه شده است. براین اساس:  

بنزین 41 برابر، گازوئیل 33 برابر، نفت سفید 8/1 برابر، ‌گاز 5/4 برابر، برق 7/3 برابر، روغن نباتی 1/2 برابر، قند و شکر 7/1 برابر، دارو 5/4 برابر و در مجموع برای کل یارانه ها 39/5 برابر.

 با توجه به هدف مذکور و نحوه توزیع یارانه در کشور می توان گفت که توزیع یارانه کالاهای اساسی بین دهک های درآمدی نسبتا” برابر بوده است اما توزیع یارانه ها هدفمند نمی باشد و از این منظر توزیع یارانه ها عادلانه  نبوده است.

در خصوص برخوداری دهک های بالا از سهم عمده یارانه بنزین و گازوئیل، شواهد حاکی از آن است که دخالت دولت در قیمت گذاری پایین تر از قیمتهای منطقه ای این فرآورده ها، منجر به حمایت از اقشار آسیب پذیر نشده است. 

اثرات مصرفی و بودجه ای یارانه ها:

یکی ازعوارض یارانه ها در اقتصاد، اثرات آنها بر افزایش مصرف و برهم خوردن توازن بودجه دولت است. علل این امر عبارتند از:

یارانه ها سبب افزایش مصرف و یا استفاده بیش از حد از نهاده های تحت شمول یارانه شده و تخلیه منابع کمیاب و یا آلودگی محیط زیست را شدت می بخشد. رشد روز افزون مصرف حاملهای انرژی گواهی بر این مطلب است.

منابع تامین یارانه ها، مالیاتها و یا درآمد حاصل از نفت است. در هر حال اختصاص این منابع به یارانه ها به معنای بودجه کمتر به هزینه های ضروری دیگر از جمله امنیت، آموزش و بهداشت در کشور است. اختصاص حدود 3 میلیارد دلار برای واردات بنزین برای سال 1384 تائیدی بر این مدعا است.

قیمت گذاری کمتر از هزینه تمام شده کالاها و خدمات عمومی (آب، برق و..) سبب می شود تا درآمد حاصل از فروش این کالاها نتواند هزینه مورد نیاز برای سرمایه گذاری مجدد را تامین نماید و پایداری این خدمات را تضمین نماید. این امر موجب می شود تا هر ساله دولت به شرکتهای عرضه کننده این خدمات کمک زیان پرداخت نماید.

اثرات تکنولوژیکی یارانه ها:

یارانه ها در ایجاد انگیزش برای تغییرات و یا جهت دهی تکنولوژی عامل موثری قلمداد می شوند. علت این امر اثر یارانه ها بر تغییر قیمتهای نسبی عوامل تولید و در نتیجه جانشینی عامل ارزان تر به جای عامل گرانتر می باشد.

در کشور ما ارزان بودن قیمت انرژی، آب بها و قیمت برخی نهاده های دیگر سبب شده است تا تخصیص عوامل تولید در بخش های تولید کشور به گونه ای صورت پذیرد که نتیجه آن بروز تکنولوژی های هدر دهنده انرژی در بخش صنعت و آب و نهاده های دیگر در بخش کشاورزی باشد.

شدت مصرف انرژی در کارخانه های سیمان در کشور و کارخانه های ذوب آهن و فولاد در اصفهان به ترتیب بیش از 35% و 58% کارخانه های مشابه در ژاپن، یخچالهای ساخت داخل 70% بیش از یخچالهای وارداتی و خودروهای داخلی 37% بیشتر از خودروهای وارداتی است.

نتیجه آنکه شکل گیری تکنولوژی های هدر دهنده منابع کمیاب، در کنار حمایتهای گسترده و طولانی مدت از صنایع داخلی، محصولات تولیدی آنها را بشدت غیر رقابتی و مستلزم حمایتهای قیمتی و گمرکی بیشتری نموده است.