نیاز به یادآوری است که امروز عموم ایران شناسان و تاریخ پژوهان نیز چنین باوری داشته و اعتقاد بر آن دارند که زبان پارسی در آن هنگام چندان اعتبار تیافته بود که حتی توانست انبوهی از پارسی نویسان و پارسی سرایان را در سرزمینهایی خارج از مرزهای تاریخی ایران چون هندوستان و آسیای صغیر فراز آورد
براساس آنچه از منابع تاریخی بر می آید در روزگار ایلخانی زبان پارسی با وجود آنکه اکثر دربارهای حامی زبان و ادب پارسی به هنگام ورود خونبار مغولان برچیده شده بودند رواج افزونتری نسبت به ارمنه پیشین یافت. زیرا زبان عربی در پی برافتادن خلافت عباسی و از میان رفتن نفوذ معنوی آن و همچنین تکیه بزرگان ایرانی بر مصادر دیوانی دربار ایلخانی جایگاه برتر خود را پس از سده های متمادی از دست داده بود. نویسنگان و اندیشمندانی از ان روزگار به مانند ابن خلدون این نکته را از نظر دور نداشته و در آثار خویش به رونق گسترده زبان پارسی و تباهی زبان عربی در سرتاسر دنیای اسلام اشاره داشته اند.
نیاز به یادآوری است که امروزه عموم ایران شناسان و تاریخ پژوهان نیز چنین باوری داشته و اعتقاد بر آن دارند که زبان پارسی در آن هنگام چندان اعتبار یافته بود که حتی توانست انبوهی از پارسی نویسان و ارسی سرایان را در سرزمینهایی خارج از مرزهای تارنیخی ایران چون هندوستان و آسیای صغیر فراز آورد.
ازد دیگر سوی رواج زبان پارسی که از جمله رخدادهای مهم فرهنگی این روزگار است سبب گردید زبان رسمی امپراتوری مغول نیز پارسی گردد . (3) این نکته را می توان از مکتوبات به جای مانده از اندیشمند و سیاستمدار نامی عهد مغول: خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی: که بسیاری از آنها در زمره فرامین حکومتی به شمار می آیند نیز دریافت. بایسته یاد کرده است پاسخ گیوک خان به نامه پا اینوسان چهارم و نامه منکوقا آن به پادشاه فرانسه هر دو به زبان پارسی نگارش یافته بودند.
با تمام این اوصاف انچه شگفتی است آن است که در دستگاه دیوانی ایلحانان کمتر نشانی از شاعران درباری و قصاید مدحی انان می توان جست. (5) این در حالی است که در دردبار اغلب خاندانهای حکومتگر ایران زمین شاعران بسیار حضور می داشتند و حتی برخی از این سخن سرایان از سوی سلاطین وقت به ملک الشعرایی دربار برگزیده می شدند. (6) چنین بر می آئید که بیشتر ایلخانان و بزرگان مغول را توانایی درک و فهم ناشعار پارسی نبود و بدین جهت برای ان ارزشی قائل نمی گشتند.(7) بی توجهی حکومت و بزرگان مغول منجر به ان شد که سخن سرایان به خارج از حیطه اقتدار دردبار منتقل شوند مهمتر از همه آنکه اسباب کاهش شمار چکامه سرایان و تغییر نوع شعر از مدح به غزل فراهم آمد. (8) در حقیقت این عامل موجب گردید که به همان نسبتی که قصیده سیری قهقرایی یافته بود غزل رو به پیشرفت نهد چنانکه بزرگانی چون عطار . مولوی . فخرالدین عراقی . اوحدی اصفهانی و شیخ محمود شبستری . والاترین افکار عرفانی را با سرایش عباراتی مورون در قالب غزل به جلوه در اوردند.
در این روزگار چند منظومه حماسی و تاریخی نیز سرایش یافت که سام نامه سیفی (9) سام نامه خواجوی کرمانی (10) ظفرنامه حمدالله مستوفی (11) کرت نامه ربیعی پوشنگی (12) و غازان نامه شنمس الدین کاشی (13) از آن جمله اند. با این وجود در این روزگار سرایش حماسه به ویژه سرایش حماسه های ملی چندان مورد توجه نبود زیرا اندیشه ملیت در ایران بر اثر دلایلی چند از جمله حکومت دراز مدت ترک تباران . سیاستهای خلافت عباسی و هجوم مغولان بسیار ناتوان گشته بود.
نثر فارسی نیز رواج گسترده ای همزمان با بی رونفی زبان عربی در این روزگار یافته بود به شیوه های گوناگون مورد کاربرد نویسنگان و دیوانیان قرار گرفت چنانکه از سوی برخی نگارندگان کتابها نثر متکلف و مصنوع به کار گرفته شد. تاریخ وصاف تاریخ جهانگشای جوینی و مواهب الهی معلم یزدی از جمله آثاری می باشند که نثری چنین دارند ودر انها عبارتهای مزین به صنایع ادبی . فراوان به چشم می آید . بعضی نویسنگان نیز نگارش به نثر ساده را در انشاء کتابهای خویش ترجیح دادند
تاریخ گزیده حمدالله مستوفی و طبقات ناصری منهاج سراج جوزجانی از این جمله اند و عاری از پیرایه های ادبی آنچنانی می تباشند. از دیگر آنثار منثور معروف این دوران می توان به جوامع الحکایات محمد عوفی و معجم فی معبیر اشعار العجم شمس قیس رازی . که هر دو در دهه های ابتدایی قرن هفتم هجری نگارش یافتند و همچنین آثار نویسندگی او برتری دارد لیکن تبا توجه ه آثار و سبک نگارش . وی در میان نثر نویسان ان دوره دارای پایگاهی بلند و جایگاهی والا است. (14)
با تمام این اوصاف به هنگام یاد کرد از آثار نوشته شده در آن روزگار نباید از توجه به کتابی منحصر به فرد و بسیار پر ارزش غافل شد. این کتاب که سفینه تبریز نام دارد و به توسط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی در اوایل قرن هشتم هجری تدوین گشته است متاسفانه چندان که شایسته باشد شناخته نشده و کمتر مورد اقبال واقع گشته است