مقدمه :
صنعت گردشگری را پررونق‌ترین و پالوده‌ترین تجارت و صادرات نامریی می‌دانند به‌طوری که امروزه بعد از صنعت نفت و خودرو پردرآمدترین صنعت دنیاست و سالانه 5/3میلیارد مسافرت صورت می‌گیرد که 760 میلیون نفر از آن‌ها به مسافرت خارجی می‌پردازند.
با توجه به تنوع محصولات گردشگری ایران در بخشهای اقلیمی – طبیعی، باستانی، تاریخی، مذهبی و زیارتی، ایران تنها حداقل 1/0یعنی 700هزار نفر از سهم گردشگری دنیا را برعهده دارد که این رقم با توجه به تنوع محصولات گردشگری و میراث فرهنگی ایران در جهان که ده رتبه اول قرار دارد، متناسب نیست. از آنجا که در دوران معاصر سرشت نظام اقتصادی ایران را با نفت تعیین و تامین کرده‌اند از ابتدا صدور صنعت نفت گزینه رایج و برتر نظام اقتصادی بود، از اینرو علی‌رغم ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بالقوه امکانات طبیعی و تاریخی، ایران را می‌توان از جمله کشورهایی دانست که هنوز در صنعت گردشگری و ارزآوری از این صنعت خدادادی در مرحله ابتدایی است به‌طوری که در مقایسه با کشورهای مصر، ترکیه وامارات رقم پایینی از درآمد ارزی خود را به این صنعت کم هزینه اختصاص داده است. امروزه درآمد صنعت گردشگری ترکیه برابر با درآمد صنعت نفت ایران است و این امر بازگو کننده این واقعیت است که باید در نگرش‌ها وسیاست‌های کلان بازنگری مثبتی در راستای عنایت و توسعه صنعت گردشگری پدید آید.
با توجه به اهمیت موضوع مجله بازاریابی در جهت توسعه صنعت گردشگری و توجه علم بازاریابی در آن گزارشی با حضور اندیشه‌ها و گفت‌وگوهای مدیران، کارگزاران و متخصصان صنعت گردشگری و هتلداری ایران تهیه کرده است.
در این گزارش به وضعیت کنونی صنعت گردشگری و هتلداری کشور، برنامه‌های پیش رو، چالش‌ها، راهکارهای توسعه آن پرداخت شد که می‌خوانید:
گردشی در صنعت گردشگری ایران
درسال 1314(ه.ش) برای اولین بار در وزارت داخله (کشور) اداره‌ای به نام در «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» تاسیس شد که به انجام امور مربوط به جهانگردی و ارتباط با تورهای سیاحتی بین‌المللی مشغول بوده‌اند. وظیفه این اداره جلب گردشگران خارجی و تسهیل مقررات گردشگری بود. در سال 1315موسسه مهمانخانه‌ها با ساخت چند مهان خانه فعالیت هتلداری خود را آغاز کرد. در سال 1319اولین آژانس جهانگردی ایران در تهران تاسیس شد و در سال 1320«اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات»جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد که تحت اداره سیاسی وزارت کشور به فعالیت خود ادامه می‌داد. در سال 1332 به علت اهمیت صنعت گردشگری اداره امور جهانگردی به‌صورت جداگانه در وزارت کشور شکل گرفت. در سال 1342پیرو مصوبه هیات وزیران سازمان جلب سیاح جهت بازاریابی محصولات گردشگری ایران و تبلیغ صنعت توریسم برپا شد. با گسترش و افزایش روزافزون صنعت گردشگری در دنیا و تبلیغات گسترده محصولات گردشگری در سال 1353صنعت گردشگری در ایران بسیار رونق پیدا کرد به‌طوری که وزارت تازه تاسیسی تحت عنوان وزارت اطلاعات و جهانگردی تاسیس شد. پس از انقلاب 1357مسوولیت این صنعت برعهده وزارت ارشاد ملی و بعدها وزارت ارشاد اسلامی قرار گرفت. در این دوران به علت وجود جنگ، درگیری‌های خیابانی و سیاست‌های اقتصادی مبتنی بر نفت صنعت گردشگری مورد بی‌مهری قرار گرفت اما از سال 1376با ادغام سازمان ایرانگردی و معاونت امور سیاحتی و زیارتی و تشکیل سازمان ایرانگردی و جهانگردی توجه دوباره‌ای به این صنعت شد. این صنعت در تاریخچه نظام دولتی خود بار دیگر در سال 1383با تلفیق سازمان میراث فرهنگی و سازمان ایرانگردی و جهانگردی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تغییر نام پیدا کرد.
صنعتی روبه توسعه با برنامه‌ریزی تخصصی و سرمایه‌گذاری اندک
ایران را می‌توان به‌عنوان کلکسیونی از محصولات گردشگری دانست که در آن تنوع حوزه‌های گردشگری، ایران را یکی از ده کشور برتر مجموعه‌های طبیعی و تاریخی جهان قرار داده است.اما متاسفانه آن‌چه در حوزه صنعت گردشگری در دو دهه گذشته عیان بود کم‌توجهی به این صنعت پر ارز بوده است از اینرو همگام با رشد جهانی صنعت گردشگری، در ایران این صنعت توسعه‌ای نامناسبی داشت. اینک با ارایه طرح عملیاتی جامع صنعت گردشگری ایران و تلاش‌های دیگر این سازمان صنعت گردشگری ایران در آغاز خیزش تاریخی خود است که امید می‌رود در نیم قرن آینده این صنعت در پرتو مدیریت توانمند مهندس مرعشی بتواند به‌عنوان یکی از منابع پر درآمد ملی در کشور مطرح گردد. از اینرو در مورد وضعیت صنعت گردشگری و میراث فرهنگی کشور و سیاست‌های توسعه آن، با مهندس حسین مرعشی، مشاور رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گفت و گویی کرده‌ایم که می‌خوانید:
مجله بازاریابی ابتدا از ایشان به لحاظ اختصاص وقت و صبر و حوصله فراوان تشکر می‌کند.
س- جناب آقای مهندس مرعشی لطفا تحلیلی از وضعیت صنعت گردشگری در ایران و جهان ارایه دهید؟
ج- صنعت گردشگری در دنیا اکنون سومین صنعت پردرآمد دنیا بعد از نفت و خودرو است. اکنون سالانه
5/3میلیارد سفر انجام می‌شود که 700میلیون آن بین کشورها است که به‌عنوان صادرات صنعت گردشگری محسوب می‌شود و دو میلیارد و 800میلیون مسافرت داخلی است. از سفرهای خارجی سهم ایران 700هزار نفر یعنی 1/0از سهم جهانی است که برای ایران جایگاه مناسبی نیست.
برای جبران این عقب‌ماندگی در برنامه چشم‌انداز بیست ساله کشور برای سال پایانی آن (سال 1404)هدف واقع‌بینانه‌ای تدوین شده است که در آن تعداد گردشگران خارجی حداقل 20 میلیون نفر و درآمد حاصله از آن 25میلیارد دلار است. برای رسیدن به این هدف در چهار برنامه آینده باید در برنامه چهارم به‌طور متوسط 30درصد رشد، برنامه پنجم 20درصد، برنامه ششم 15درصد و برنامه هفتم 10درصد رشد متوسط سالانه داشته باشیم. باید توجه داشت که با توجه به امکانات بالقوه و ظرفیت‌های اقلیمی و تنوع بازار اگر تعداد گردشگران ایران را60میلیون نفر و درآمد آن را40میلیارد دلار بدانیم چنین چشم‌اندازی نیز عملیاتی و قابل انتظار است.
س- برای تحقق این اهداف چه راهبرد و برنامه‌ای دارید؟
ج- دسترسی به تحقق این اهداف وابسته به نحوه سرمایه‌گذاری است. از آنجا که ما جاذبه‌ها، بازار، امکانات و تقاضاها را داریم باید عرضه‌مان را متناسب با آنان درست کنیم که این مستلزم سرمایه‌گذاری است. برای نحوه سرمایه‌گذاری برنامه‌ای تدوین کرده‌ایم و به دولت ارایه داده‌ایم و منتظریم که مجلس نیز آن را تصویب کند در این برنامه سرمایه مورد نیاز صنعت گردشگری 30 هزار میلیارد تومان است که در پنج سال آینده باید تامین شود. از این مقدار تعیین شده پنج هزار میلیارد تومان یعنی 17درصد از اعتبارات دولت و 25هزار میلیارد دلار 87درصد توسط مشارکت مردمی و بخش خصوصی تامین می‌شود.
برای تشوق و کسب حمایت‌های بخش خصوصی مکانیزم روشنی برای اعطای تسهیلات قانونی و مالی داریم،الان تقریبا هیچ نقص قانونی و حقوقی نداریم بسیاری از معضلات قانونی مقررات‌زدایی شده است و در بخش مالی نیز نرخ تسهیلات بانکی را برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی کاهش داده‌ایم.
در مجموعه اقدامات نرخ‌گذاری را هشت درصد کاهش دادیم که ما به‌التفاوت آن‌را دولت به‌صورت یارانه می‌پردازد.
س- آیا تاکنون در این زمینه با بخش خصوصی همکاری داشته‌اید؟
ج- ما الان در مرحله دعوت از بخش خصوصی و ارایه طرح‌های خود هستیم. در بخش نخست فاز اول این طرح که با مدیریت خود سازمان انجام می‌گیرد ما برای مجموعه هتل‌ها، اقامت‌های بین راهی و مناطق دیدنی دو هزار میلیارد دلار پرداخت کردیم که این خیز اول فاز یک ما بود. با تصویب طرح، ما درصدد ساخت صد هتل سه ستاره، صدهتل ایرانی پردیسان، 30 سایت موزه و احیای 30بافت تاریخی برخواهیم آمد. در خیز اولی که شروع کردیم استقبال سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی فوق‌العاده بود.
س- در بخش سرمایه‌گذاری خارجی آیا اقدامات خاصی صورت گرفته است؟
ج- از آنجا که مطالعه طرح‌های ما شش تا هفت ماه طول می‌کشد ما هنوز آمادگی برای این کار را پیدا نکرده‌ایم. مثلا طرح بازسازی سواحل 700کیلومتری دریای خزر نیاز به مطالعه و تحقیقات شش ماه دارد بعد از انجام تحقیقات ما می‌توانیم با سرمایه‌گذاری‌های خارجی وارد مذاکره شویم.
س- در حال حاضر سهم بخش خصوصی از صنعت گردشگری چقدر است؟
ج- زیاد است، در اکثر بخش‌ها سهم عمده ما متعلق به بخش خصوصی است. ما الان تنها یکی دو تا از هتل‌هایمان دولتی و بقیه خصوصی است. بخش خصوصی از بخش دولتی بسیار جلوتر است. در حوزه صنعت گردشگری ما الان چیزهایی را که خودمان نکاشته‌‌ایم درو می‌کنیم، زیرا برای درآمدهایی که تاکنون از صنعت گردشگری به دست آورده‌ایم هیچ هزینه و سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم.
س- چقدر به آینده صنعت گردشگری کشور امیدوار هستید؟
ج- صددرصد؛ زیرا در صنعت گردشگری حدود 90و اندی درصد از سرمایه‌گذاری توسط خداوند و پیشنیان‌مان صورت گرفته است ما تنها باید چنددرصد برای تهیه محل اقامت گردشگران و بازسازی و نوسازی مهمانسراهای بین راهی ساخت هتل‌ها و تربیت متخصصان سرمایه‌گذاری کنیم. از آنجا که اصل سرمایه‌گذاری در گذشته انجام شده است ما الان نیازمند صرف هزینه و سرمایه‌گذاری اندک برای ساخت هتل، بازسازی راه‌ها، فرودگاه‌ها هستیم به همین علت می‌گویم آینده صنعت گردشگری ایران روشن است.
س- آیا معتقدید برای صرف هزینه و سرمایه‌گذاری اندکی که فرمودید ما فرصت از دست رفته داریم؟
ج- فرصت از دست رفته به این معنی که در سالهای اخیر درآمدی کسب نکرده‌ایم بله،اما در مورد این‌که ضرر کرده‌ایم و یا چیزی از دست داده‌ایم خیر. از آنجا که جاذبه‌های ما نو و تازه است و از دست نمی‌رود می‌توان گفت فرصت وجود دارد. در صنعت گردشگری کالاها و محصولات گردشگری ما انحصاری است،به‌طور مثال بارگاه امام رضا(ع)، پاسارگاد، تخت جمشید، ارگ‌بم، میدان نقش جهان اصفهان و طبعیت ایران منحصر به ایران و از مزیت‌های انحصاری بازارماست و این فرصت همیشگی برای کشور است.