وسیله ای گرمازا برای فضاهای سربسته . بخاری یا به صورت اجاقی است تعبیه شده در جوف دیوار، همراه با هواکشِ درون دیواری و یا ابزاری است مستقل از آهن ، چدن یا جز آن که هیزم ، نفت یا سوخت دیگر در آن می سوزانند؛ و دود آن ، از راه لوله بخاری ، به مجرایی در دیوار هدایت و به بیرون منتقل می شود.
1) نام و پیشینه . واژه ای عربی فارسی است (معین ، ذیل «بخاری ») که نخستین بار در شعر اثیرالدین اومانی ، شاعر قرن هفتم ، ذکر و وصف شده است (ص 57، حاشیه ؛ صفا، ج 3، بخش 1، ص 403404). برای وسایل گرمازا واژه های دیگری نیز به کار می رفته است (امیر معزی ، ص 539؛ انوری ، ص 242؛ خاقانی ، ص 134) که از آن میان می توان به آتشدان ، کانون ، کرسی ، کَلَکْ، منقل ، مُنقُله (آنندراج )؛ تفکده ، دودگاه ، دودگند، ساداک (نفیسی )؛ و مَغرِب ( ایرانیکا ، ذیل «آتشدان ») اشاره کرد.
بامطالعه ابزارهای ساخته دست انسان پیش از تاریخ به روشهای استفاده او از آتش پی برده اند. او علاوه بر استفاده گرمایشی ، آن را در پختن غذا (رشیدالدین فضل الله ، ص 225(و مراسم مختلف (مصطفوی ، ص 67) و غیرآن نیز به کار می برده ، و اغلب برای هردو منظور، از آن استفاده می کرده است . در ابتدا، با ساده ترین نوع اجاق یعنی کندن گودالی در زمین و روشن کردن آتش در آن یا چیدن سنگ در اطراف آتش ایجاد گرما می کردند. در کاوشهای باستان شناسی ، قدیمترین نمونه های وسایل گرمازا از گنج درّه کرمانشاهان (ح : نیمه دوم هزاره هشتم ق م ) به دست آمده است که طرز کاربرد دقیق آنها روشن نیست (اسمیت ، ص 1213، ص 20، تصویر شماره 2).
در حوزه دریای خزر، در غارهایی نزدیک بهشهر، بقایای اولین اجتماعات انسانی کشف شده است که به عقیده کاشف آنها، کارلتون کون (ص 31،41)، به دوره میانسنگی ، و به نظر اسمیت (ص 32) به دوره دیرینه سنگی تعلق دارد. اسمیت ، با آزمایش کربن 14، قدمت غارها را بین 7200 تا 6600 پیش از میلاد ذکر می کند (همانجا). کون ، در کاوشهای خود، از جمله در غار کمربند، آثار چند اجاق را نیز پیدا کرده است (همانجا). در لایه های مختلف تپه زاغه قزوین ، نمونه ای به دست آمده است که قدمت آن به حدود هزاره ششم پیش ازمیلاد می رسد (ملک شهمیرزادی ، ص 7، جدول 1). اجاق های به اشکال مختلف نیز در تپه جعفرآباد خوزستان پیدا شده که به هزاره ششم تاچهارم پیش از میلاد تعلق دارد و آثار خاکستر در آنها دیده شده است (دلفوس ، ص 17). همچنین می توان به تپه سنگ چخماق از هزاره پنجم پیش از میلاد در شاهرود (ماسودا ، ص 23) و اجاقهای کشف شده چغامیش خوزستان ، اشاره کرد (دولوگاز ، ص 95). در محلهای مسکونی سیلک کاشان نیز اجاقهایی از هزاره چهارم پیش از میلاد به جا مانده است (گیرشمن ، ص 39، تصویر 4). از نمونه های همان دوره ، اجاقهای تلّ باکون (لنگسدرف ، ص 13، تصویر 4، 16) و تلّ نخودی (گُوف ، ج 1، ص 4347، تصویر 47، نمونه 4)، درخور ذکر است . اجاقی هم از گودین تپه کنگاور، متعلق به اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد، به دست آمده که کاوشگر این محوطه باستانی آن را نوعی بخاری پنداشته است (یانگ ، ص 3، نقشه 45). درمنطقه ای از محوطه عظیم شهر سوخته سیستان نیز آثاری از اجاقی در کف یک اتاق ، از هزاره سوم دوم پیش از میلاد، به دست آمده که برای ایجاد گرما به کار می رفته است (سجادی ، 1365 ش ، ص 61، تصویر ص 77). همچنین در نتیجه کاوشهای شوش دوره عیلامی ، از هزاره دوم پیش از میلاد، اتاقهایی کشف شده که در هرکدام از آنها یک تا چهار بخاری دیواری وجود دارد (گاش ، ص 83 94 و تصویرهای ص 95109). در تپه حسنلو، در جنوب غربی دریاچه ارومیه (متعلق به 1000 800 ق م )، نیز آثاری از اجاق به دست آمده است (معصومی ، ص 7؛ سجادی ، ش 81، ص م /21) و درکاوشهای باستان شناسی در گودین تپه کنگاور، موضعی با مقداری خاکستر و تکه هایی از سه پایه جلو یک بخاری کشف شده است . همچنین درقسمت میانی واقع برامتداد سه نیمکت خِشتی ، که با ملاط ساخته شده و شاید محل نشستن شخص اول برای اعمالِ تشریفاتی بوده ، برجستگی کوچکی به چشم می خورد که احتمالاً در حکم آتشدان بوده (یانگ ، ص 18، 2526) و همانند بخاری عمل می کرده است (نگهبان ، ص 24). از لحاظ زمانی ، این دوره نماینده سکونت قوم ماد در گودین تپه است .
در تخت جمشید، جایگاهی برای افروختن آتش پیدا شده که از دوره هخامنشی است و به طرز نیکویی در حرمسرای خشایارشا ساخته شده است (اشمیت ، ص 251، طرح D 109، ص 263). از وجود بخاری در دوره اشکانی اطلاع چندانی موجود نیست ، اما شرایط خاص اقلیمی ایران ، وجود بخاری را در بناهای این کشور ناگزیر می کند. تداوم کاربردِ گونه های مختلف بخاری در دوره ساسانی مشهوداست . در میمند کرمان ، آثاری از طاقچه و رف و لوله بخاری مشاهده می شود که متعلق به این زمان است (سرفراز، ص 52(.
براثر کاوشهای باستان شناسی دوره اسلامی ، در تپه سبزپوشان نیشابور، نمونه ای از بخاری به صورت آتشدان ، متعلق به قرن سوم چهارم به دست آمده است (ویلکینسون ، 1944، ص 282284). در قرن چهارم ، درزمان آل بویه ، برای رفع سرما از منقلهای بزرگ (کانون ) یا آتشدانهایی درکنار اتاق استفاده می شده است (فقیهی ، ص 758). دربرخی منابع آمده است که دراین قرن ، «در قم کرسیهای نیکو می ساختند که صادر می شد» (متز، ج 2، ص 487). در تپه سبزپوشان نیشابور، از سده های سوم چهارم هجری ، و همچنین در دوران سلجوقی ، در زمستان از کرسی ایرانی برای گرم کردن استفاده می شده است (ویلکینسون ، 1986، ص 223224). در همین دوره ، در بسیاری از کاروانسراهای دوره اسلامی ، بویژه کاروانسراهای کوهستانی ، اجاق یا بخاری دیواری متداول بوده است (کیانی و کلایس ، ج 1، ص 9). مغولان در زمان حکومت چنگیزخان در بخش میانی چادرهای خود روزنه ای برای عبور دود و مکانی در کف چادر برای افروختن آتش درنظر می گرفته اند (اشپولر، ص 444445). رشیدالدین فضل الله ، در قرن هشتم هجری ، نقل می کند که برای گرم شدن ، آتش باید قدری «فخیم » باشد تا دود نکند (ص 225)؛ و همو از تنور به عنوان وسیله گرمازا نام برده و آورده است که « ] آنها [ تنوری کوچک بسازند تا ] در [ آنجا گرم شوند» (همانجا). در همین زمان ، از آتشدان به عنوان وسیله گرمایشی استفاده می شد (گِری ، ص 39). تاورنیه در سفرنامه خود (ص 627) درباره بخاریهای دوره صفویه می نویسد که بزرگان دراتاق خود بخاری دارند و هیزم را در میان آن عمودی می چینند. از اطلاعات برخی منابع دیگر (شاردن ، ج 3، ص 83 84) می توان احتمال داد که بخاری آهنی در ایران از همین زمان متداول شده است . دردوره افشاریه برای ایجاد گرما از کرسی هم استفاده می شده است (استرآبادی ، ص 255). دردوره زندیه نیز می توان به وسایل گرم کننده عمارت دیوانخانه کریم خانی در شیراز، اشاره کرد (اسلامی ، ش 87، ص 7). همچنین در بسیاری از بناهای دوره قاجار، بخاری دیواری مشاهده می شود. ازجمله ، بخاریهای دیواری باغ نارنجستان قوام (اسلامی ، ش 65، ص 2) و مجموعه کاخ موزه گلستان را می توان نام برد. گفتنی است که در زمان صدارت امیرکبیر اعلام شده بود که اگر کسی در صنعت ابداعی کند، پاداش خواهد گرفت . درپی آن ، جورج استیونس ، اروپایی ساکن تبریز، نوعی بخاری پیچ را که بعضی اجزای آن ریخته یا قالبی و برخی چکش کاری شده بود، طراحی کرد که هوای اتاق را در زمستان گرم و معتدل نگاه می داشت و قابلیت پختن غذا و نان را نیز داشت . این بخاری به دولت ارائه شد تا به رواج آن همت گمارد و دستور تهیه تعدادی از آن را برای قشون بدهد (معتضد، ص 292293). از دوره قاجار به بعد، برای تولید گرما در بخاریها از وسایلی نظیر چوب ، بوته های خار، زغال سنگ و نفت سیاه استفاده می شده است . امروزه ، بخاریهایی به شکلهای مختلف و متناسب با نوع سوخت (از جمله گاز و برق ) از جنس فلزی با دودکش یا بدونِ آن ، ساخته می شود. در چند دهه اخیر، نیروی بخار و انرژی خورشیدی نیز برای تولیدگرما به کار گرفته شده است .
2) فن و تنوع بخاری سازی در دوره های مختلف . صنعت بخاری سازی با نحوه زندگی بشر وابستگی مستقیم دارد. چیدن چند سنگ درکنارهم ، برای افروختن آتش در آن ، از اولین مدارکی است که بر استفاده انسان در عصر حجر از آتش ، دلالت می کند (فوربس ، ص 29). بر اثر کاوشهای باستان شناسان ، چاله های آتش که به صورت فرورفتگیهای بیضی شکل یا مدور در خاک بکر حفرشده بود، به دست آمده است که بعضی از آنها با بقایایی از کلوخه های سنگ آهک و خاکستر از نیمه دوم هزاره هشتم پیش ازمیلاد به جا مانده است (اسمیت ، ص 12-13). دردوره های بعد، این وسیله به شکل حفره های تشت مانند زاویه دار و چهارگوش و جز آن به دست آمده است (دُلفوس ، ص 16). اجاقها را کنار دیوار (گاش ، ص 8394، تصویرهای ص 95109؛ اَمیه ، ص 96) یا کف زمین (سجادی ، 1365 ش ، ص 61) یا بر سکو (معصومی ، ص 7؛ سجادی ، ش 81، ص م / 21) تعبیه می کردند؛ و اغلب به صورت ثابت جاسازی می شده است (ماسودا، ص 23(