هنر آفرینش انسان است. به توان ، اثر و کاری که از تصور و آفرینش انسان شکل یافته است، هنر می گویند. امر هنری الزاما با زیبایی همراه نیست یا زیبایی شناسی یکتایی ندارد ولی همواره با خلاقیت انسان همراه است.
واژه شناسی
واژهٔ هنر در زبان سانسکریت، ترکیبی از دو کلمه سو به معنی نیک و نر یا نره به معنای زن و مرد است. در زبان اوستایی سین به ها تبدیل شده و واژه هونر ایجاد گشته است که در زبان پهلوی یا فارسی میانه به شکل امروزی (هنر) درآمده است که به معنای انسان کامل و فرزانه است.
در ادبیات ایران در دوره اسلامی این معنا دوباره دگرگون شد، و هنر به معنای کمال، فضیلت، هوشیاری، فضل، تقوی، دانش و کیاست و... به کار رفت، که دارای بار معنایی عام بود:
به دشمن نمایم هنر هرچه هست/ز مردی و پیروزی و زور دست (فردوسی)
چون غرض آمد هنر پوشیده شد/صد حجاب از دل به سوی دیده شد (مولانا جلا‌الدین محمد بلخی)
هنر های زیبا
مجموعه هنرهای زیبا به ۷ دسته تقسیم میشوند:
- موسیقی
- هنر های دستی مانند مجسمه سازی، شیشه گری، و ...
- هنر های ترسیمی شامل نقاشی، خطاطی، و...
- ادبیات شامل شعر و داستان، نمایشنامه ، فیلمنامه و نثر
- معماری
- رقص و حرکات نمایشی
- هنرهای نمایشی شامل سینما، تئاتر، و ...
وجوه مشترک آثار هنری عبارت‌اند از:
تخیل به عنوان مهمترین عامل در شکل‌گیری اثر هنری است
همه آثار هنری از عاطفه و احساس هنرمند سرچشمه می‌گیرند نه از تفکر منطقی و عقلانی او
چند‌معنایی بودن و منشور‌مانندی، وجه اشتراک سوم تمام آثار هنری است.
این جنبه از خصایص آثار هنری، در واقع از دو ویژگی قبلی که برشمردیم، نتیجه می‌شود. بدین معنی که هر پدیده‌ای که عنصر اصلی سازنده آن تخیل و عاطفه باشد، بی شک نمی‌تواند معنایی منجمد و تک بعدی داشته باشد. از این روست که هر کس در برابر آثار هنری می‌ایستد، دریافت و استنباط خاصی دارد.
هنرهای سنتی
هنرهای سنتی،هنرها و صنایع ظریفه‌ای هستند که در طول سده‌های متمادی با حفظ ریشه‌ها و سنت‌های خود رشد کرده مراحل شکل‌گیری خود را گذرانده یا می‌گذرانند.
هنرهای سنتی ایران را به ۵ دسته عمده تقسیم می‌کنند:
۱.شعر و ادبیات
۲.موسیقی
۳.معماری و هنرهای وابسته
۴.نمایش‌های سنتی و آیینی
۵.صنایع مستظرفه(که بجز ۴ دسته بالا همه آثار هنری را شامل می‌شود)
انسانها هنر را برای تسکین خود برگزیده‌اند ، چه هنرمندان و چه مخاطبان اثر هنری در هنر مایه آرامش می‌جویند .
آنچه در هنر به نظر اصل است ، زیبایی است . هرچند در هرزمانی زیبایی را به شکل‌های مختلفی درک می‌کنند.
بعضی هنر را آینه واقعیت‌های موجود درجهان از طبیعت تا زندگی آدمها به حساب می‌آورند .
یعضی زمانی نام هنر را بر چیزی میگذارند که سازنده اش با آن احساس آرامش کند و آنچه در نظر دارد به تمامی بیان کرده باشد .
بعضی می‌گویند ؛ اگر مخاطب به درستی نفهمد که هنرمند چه می‌گوید ، اثر چه ارزشی می‌تواند داشته باشد .
بعضی از شکل اثر حرف می‌زنند که اگر اثر هنری از قواعد و شکل درست هنر پیروی نکند ، یک اثر هنری خلق نکرده است .
اما اکنون همه این گروه‌ها بعد از قرنها بحث می‌دانند که اثر هنری درواقع همه اینهاست . و تک تک این گروه‌ها حق دارند ولی بدون بقیه ناقص هستند .
بسته به آنکه هنرمند چه ابزاری را برای بیان هنرش انتخاب کند ، هنرها شاخه‌های مختلفی را تشکیل داده‌اند.
همچنان که باید بدانیم بعضی سخن‌ها را فقط با بعضی ابزارها می‌توان گفت . مثلا شاید هیچوقت نتوانیم ،صرفا از روی یک شعر حافظ یک فیلم سینمایی بسازیم ، زیرا حافظ با دقت مطلبی را انتخاب کرده که صرفا با شعر بیان می‌شود . د راین صورت این اثر برای همیشه بصورت یک شعر باقی است و هیچکس خود آنرا به زبان دیگر در‌نمی‌آورد . و لی شده است که یک اثر هنری با یک ابزار دیگر بیان بسیار زیبایی به خود گرفته است .
اما همچنان که گفته شد ،اصل در هنر زیبایی است . باهر ابزاری که می‌طلبد ،باید چیز زیبا را خلق کنیم و آنرا به جهان و آدمها هدیه کنیم . این می‌تواندبرای همیشه ماندگار باشد. مانند مجسمه سازی در دوره‌ای از یونان یا نگارگری دوره عباسی در ایران .
یکی از مسائل مهم در هنر امروز بصری شدن بیش از اندازه آن است ،بصری شدن یعنی آثار هنری از راه دیدن در ما تاثیر میگذارند . امروز هر کسی می‌داند که معنی یک قلب ، عشق است . یا همه وقتی تصویر میکی ماوس رامی‌بینیم ،در حالیکه بکلی با یک موش واقعی فرق می‌کند آنرا تشخیص میدهیم . همچنانکه بسیاری از رنگها تاثیرات خاصی روی بیننده خود میگذارند.این کاری است که هنرمندان در طول قرنها انجام داده‌اند . و همچنان هم معانی جدیدی را در ذهن ما می‌کارند .
هنرهای بصری به انواع مختلفی موجود هستند . اما باید بدانیم که همیشه هنرها درهم تاثیر میگذارند و گاه از هم جدا میشوند . یک عکاس می‌تواند از یک نقاشی ایده عکس بگیرد ،یا نقاشی با شنیدن یک موسیقی به فکر کشیدن یک تصویر بیافتد . یا طراحی صحنه از نقاشی ساده پرده‌ها شروع کند ولی آنقدر دور شود که از دل آن نورپردازی ، طراحی لباس و رشته مجزایی بنام طراحی صحنه شکل بگیرد .
همچنین بسیاری از رشته‌ها نه بصورت غیر مستقیم با هنر در ارتباط هستند ،مانند معماری که یک رشته مهندسی به حساب می‌آید ولی معمارباید یک هنرمند خوب هم باشد ، یا سینما بصورت عکس علاوه برآنکه هنر است با مسائل فنی و تکنیک های فنی دست و پنجه نرم می‌کند .
درهر زمینه‌ای سعی برآن شده علاوه برآنکه توضیحات به سادگی ارائه شود ،ولی یک قسمت برای دوستانی که علاقه‌مند هستند درآن رشته دست به تجربه‌های شخصی بزنند، در نظر گرفته شود. راهنمایی‌های سریع و فقط برای این دسته از دوستان جدا از مطالب اصلی آورده می‌شود .
هنر ایران بعد از اسلام
در این بخش قبل از پرداختن به فرهنگ و هنر ایران پس از اسلام مختصری در مورد چگونگی فروافتادن دولت ساسانی و فتح ایران توسط سپاهیان اسلام داریم.
مذهب رسمی در عهد ساسانی «زرتشتی» بود. بر مبنای تعلیات زرتش محرومان جامعه از ارزش قابل توجهی برخوردار هستند. اما این نکته و نکات مشابه آن نادیده گرفته شد و روحانیون زرتشتی با شریک شدن در منافع درباره منافع مردم محروم جامعه را نادیده گرفتند.
در مقابل ستمی که بر مردم عادی می رفت مصلحانی چن مزدک و مانی برخاستند. اما قدرت روحانیون زرتشتی در حدی بود که این پیام آوران و پیروانشان را تار و مار کردند. بدنبال آن دولت مقتدر ساسانی در سراشینی انحطاط و سقوط قرار گرفت.
با طلوع دین اسلام و سردادن ندای برادری و برابری از جانب رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و برخاستن صدای الله اکبر و انتشار آن در جهان و حمله اعراب مسلمان به ایران، سلسله ساسانی در زمان خلافت عمر در نیمه قرن هفتم میلادی برابر با دهه سوم قرن اول هجری قمری منقرض گردید.
پس از حمله ی اعراب و به قدرت رسیدن حکام اموی و سپس عباسی، که برعکس زمان حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) و خلفای راشدین رفتارشان با مردم حاکی از عدالت نبود. مذهب شیعه ترویج یافت. حکام اموی و عباسی به دلیل آشنا نبودن با فنون کشورداری ، از ایرانیان در دستگاه های حکومتی خود بهره های فراوانی گفتند بنابراین فرهنگ و هنر ایران نیز مورد تقلید قرار گرفت. و این امر در دیگر کشورهای اسلامی نیز تأثیر گذاشت.
بدین ترتیب از قرن دوم هجری به بعد، شاهان و حکام متعددی به طور همزمان و یا یکی پس از دیگری قدرت را به دست گرفتند. در میان آنها کسانی هم بودند که پایتخت های خود را به مراکز هنری بدل کردند. کما اینکه سبکهایی نیز به نام همین شهرها در هنر ایران بوجود آمد.
در هنر ایران پس از اسلام، علاقه هنرمندان را به مذهب و تعلیمات آن به کرات می بینیم. یکی از این نمونه ها، کاربرد آیات مبارکه قرآن مجید در ابداعات مختلف است . و نیز دانشمندان ایرانی نظیر ابن سینا، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و غیره از مشاهیر علوم و شاعران معروفی نظیر فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ و نظامی از جمله بزرگان ادب و معرفت اسلام می کوشند که آثار همه ی آنان دستمایه های با اهمیتی برای ایجاد آثاری در نقاشی ، سفالگری، کاشیکاری، و فلزکاری در ایران شد.
هنر ایران، در روند رشد خود، در عصر صفویان به اعتلای قابل توجهی رسید و جهانیان را به خود جلب کرد.
هنر سلجوقی
نقاشی و کتاب آرائی :
از آغاز اسلام تا عهد سلجوقی، پس ازتسلط کمان امری و عباسی در ایران، نقاشی دچار نوعی تعارض گردید. حاکمان اموی و عباسی به استناد اینکه تصویرسازی در اسلام حرام است، از رشد نقاشی در میان مردم جلوگیری کرده و برای هنرمندان ممانعتهایی را بوجود آوردند.
در حالی که در کاخهای خود از نقاشی و حتی تصویر انسان استفاده می کردند. در حقیقت آنها به نوعی، نقاشی را در انحصار خود گرفتند.
نمونه ای از قرن 3 هجری قمری که در کاخ جوسق الخاقانی از عهد عباسیان بدست آمده، این نکته کاملاً آشکار است.
د راین نقاشی از رنگهایی ساده استفاده شده است و به سبک نقاشی مانویان، در پیرامون طرح اصلی خطوط تیره رنگ به کار رفته است. قدیمی ترین اثری که در ایران بدست آمده، دیوار انگاره ای است ، از قرن 2 ه. ق د راین نقاشی نیز خصوصیت نقاشیهای کاخ های عباسی دیده می شود .
با مقایسه این نقاشی و نقاشی مانویان به راحتی می توانیم اساس هنر نقاشی پس از اسلام را ببینیم. عدم رعایت بعد نمایی ( پرسپکتیو) استفاده از رنگهای ساده و بدون سایه روشن و دقت د رجزئیات از جمله خصوصیات نقاشی این عهد است. با بدست آمدن برگهایی از آثار مانویان، می توان حدس قریب به یقین داشت که مصور سازی کتاب و کتاب آرایی در عصر پیش از اسلام رواج داشته، و به همین دلیل مردم عادی نیز احتمالاً از نقاشی استفاده می کرده اند.
برای بررسی نقاشی ایران پس از اسلام باید یک نکته را در نظر داشت. نقاشی تا قرن ها در خدمت هنر کتاب آرایی بود و از حدود قرن دهم هجری به صورت مستقل مطرح می شود.
در قرن های اولیه هجری کتاب هایی آرایی شامل کتاب های مذهبی و به خصوص کلام الله مجید می شده است.و آرایش کتاب ها مشتمل بر نقوش هندسی و غیرهندسی بوده که در سرفصل سوره های مبارکه قرآن مجید، لابه لای سطرها در حاشیه صفحات ترسیم می شده است. این گونه آرامش صفحات را تذهیب می گویند.
در فاصله قرن دوم تا پنجم هجری دانشمندان بزرگی نظیر ابن سینا، فارابی، ابوریحان بیرونی و زکریای رازی دست به تحقیق و تألیف در زمینه های علمی می زنند. تأثیر این تحقیقات در فرهنگ و هنر قرنهای اولیه هجری منجر به انتشار و رونویسی آثار بزرگان در ایران و حتی خارج از مرزهای جهان اسلام می گردد. آراستن کتاب نیز در همین قرنها باب می شود و از آنجا که کتاب های علمی نیاز به تشریح تصویری دارند، بدون شک در نسخه های اولیهف تصاویری وجود داشته است. البته از آن زمان اثری بدست نیامده، ولی نسخه هایی که متعلق به قرن هفتم هجری و بعد از آن است. این احتمال را تبدیل به یقین می کند.