تحقیق مقاله اثیرالدین ابهری

چکیده:

اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یکی از حکمای مشهور جهان اسلامی‌ و از شاگردان برجسته امام فخر رازی است که در ابهر زنجان به دنیا آمده است سال تولد او نامعلوم و درباره سال وفات وی نیز اختلاف وجود دارد. گرچه سال 663 ه. ق قول معتبری به نظر می‌آید او از محضر کمال الدین یونسی موصلی فقیه، ریاضیدان و منطقی (متوفای 639) و سعید بن ندی (651) بهره برده است واز شاگردان مشهور وی می‌توان به نجم الدین ابوالحسن کاتبی قزوینی (متوفای 675) اشاره نمودند که شرح آزادی بنام مبسوط جامع الدقایق بر کتاب کشف الحقایق فی تحریر الدقایق ابهری نگاشته که آشکارا درآن تفکرات اشراقی این فیلسوف را نمایان می‌سازد که با نظم حاکم بر فلسفه این دوران متفاوت است.

ابهری بیش از سی اثر در حوزه های مختلف علوم چون فلسفه، منطق، کلام، هیئت، نجوم، ریاضیات، طبیعات، به زبانهای عربی و فارسی دارد المنطق مشهور به «ایسا غوجی» «الهدایه »‌و «کشف الحقایق فی تحریر الدقایق» از آثار مهم ایشان است.

کتابهای الهدایه و المنطق ابهری در ممالک اسلامی‌مشهور و مدتی بعنوان کتب درسی بوده که شروح مختلفی چون شرح ملا صدرای شیرازی و شرح حسین معین الدین میبدی بر کتاب الهدایه و شرح شمس الدین فناری (1470 م) بر آنها نگاشته شده است.

هانری کوربن او را با عنوان ریاضیدان وعالم هیئت وسنی مذهب معرفی کرده است گر چه آثار او مورد عنایت دو حکیم مشهور شیعه یعنی خواجه نصیر الدین طوسی و ملا صدرای شیرازی بوده و خواجه طوسی نیز با وی مکاتباتی داشته که با بررسی مفاد آن می‌توان پی برد که او به مقام علمی‌ابهری معترف بوده است. ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شکل چهارم قیاس اقترانی افزود وبرای سالبه جزئیه دربعضی موارد (عرفیه وجود) صور عکس ثابت نموده است.

کتاب کشف الحقایق ابهری بترتیب دارای سه بخش منطق، الهیات و طبیعات است که بر خلاف ترتیب مرسوم آن عصر بوده و بخش الهیات آن نیز دارای سه مقاله یازده مطلع و چهل و سه لامع و شانزده بحث است که به روش تلفیقی بر اساس نسخ خطی دارالکتب المصریه و مجلس شورای اسلامی‌مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته است. 

معرفی ابهری اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یکی از مشاهیر حکمای اسلام و از شاگردان بزرگ فخر رازی است که در ابهر زنجان متولد شده است برخی وفات وی را سال 660 ه.ق[1][1][1] وبرخی دیگر 663 [2][2][2] ه. ق و ابن اعبری سال 661 ه. ق می‌داند. حاجی خلیفه در کتاب کشف الظنون درذیل کتاب کشف الحقایق وفات او را سال 663 ه.ق و در دنباله کتاب المغنی فی الجدل 700ه.ق ضبط نموده است ولی با توجه به اینکه وفات وی در زمان هلاکوخان مغول بوده است سال 663 ه.ق قول معتبر می‌باشد. او بعلت فتنه مغول به شام رفت و در خدمت محی الدین محمد بن سعید بن ندی (متوفای 651 ه.ق) در دمشق زیست بزرگی سن و مقام بلند علمی‌خود حاضر و بهره برده است . سپس به بلاد روم (آسیای صغیر)رفته از محضر کمال الدین یونس موصلی فقیه و ریاضیدان و منطقی (متوفای 639 ه.ق) در موصل و اربل با وجود ابن شاکر در احوال اسماعیل عما الدین ابوالفداء صاحب حماه می‌نویسد: او دوستدار اهل علم بود و آنان را به خویش نزدیک می‌کرد. اثیر الدین ابهری به خدمت او پیوست. و نزد او اقامت گزید و ابولفداء برایش نقدینگی که کفاف مخارج او را نماید مرتب کرد[3][3][3] هانری کوربن وی را از جمله اندیشمندان سنی آورده و با عناوین فیلسوف و ریاضیدان و عالم هیئت معرفی کرده است. [4][4][4]

کثرت آثار وتعدّد نوشته های ابهری گواهی بر تسلط او بر علوم زمان خود است او اکثر اوقات خودرا به تدریس علوم وتعلیم طلاب و تالیف کتب گذرانده است.

کتاب الهدایه وی که در حکمت طبیعی والهی است در تمام ممالک اسلامی‌مشهور و مدتی کتاب درسی طلاب حکمت بوده و شروحی مختلفی بر آن نوشته شده که مهمترین آنها شرح فاضل حرزبانی و حسین معین الدین میبدی و ملا صدرای شیرازی است و کتاب المنطق وی که در خصوص علم منطق بوده و به «ایسا غوجی» معروف است توسط شمس الدین احمد فناری (834 ه.ق) شرح و در قسطنطنیه چاپ شده است که در کشور های ترکیه و عراق و پاکستان از متون درسی به شمار می‌رود.

نجم الدین کاتبی قزوینی (675-600 ه.ق) از شاگردان بنام اثیر الدین است که شرحی آزاد بنام مبسوط جامع الدقایق فی کشف الحقایق بر کتاب کشف الحقایق ابهری نگاشته است.[5][5][5]

آثار

آثار دیگر ابهری عبارتند از:

1-  تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار در منطق طبیعیات و الهیات که خواجه نصیر الدین طوسی بر آن نقد مفصلی به نام «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار» نوشته است.

2-  الکشف در منطق به زبان عربی

 3 - زبده الاسرار در فلسفه به زبان عربی

 4- غایه الادراک فی درایه الافلاک

 5 - منطق رساله مختصری به زبان فارسی

 6- آغاز و انجام رساله مختصری به زبان فارسی

 7 -کلمات عشره رساله مختصری به زبان فارسی

8 - المحصول در مقابل التحصیل بهمنیار شاگرد مشهور ابن سینا

 9 - المسائل در زمینه کلام

 10- الرساله الزاهره فی بیان فسادالمقدمات الجدلیه

 11- المغنی درعلم جدل و آداب بحث و مناظره

12- التهذیب النکت (نکت از ابواسحاق ابراهیم بن شیرازی متوفای 476 ه.ق است)

 13- حاشیه شرح ملخص فخر رازی

 14- منتهی الافکار فی ابانه الاسرار در منطق، الهیات و طبیعات

 15- خلاصه الافکار ونقاوه الاسرار درعلم منطق

 16- دقایق الافکار در منطق

 17- عنوان الحق و برهان الصدق در منطق طبیعات، الهیات

 18- رساله من پر کار القطوع حررها الامام اثیر الدین المفضل الابهری

19- رساله اسطرلاب

20 -مختصر فی علم الهیئه

21- الزیج الاختیاری

 22 - الزیج الشامل

 23- سه رساله در هیئت ونجوم

 24- اصلاح الهندسه

25 - الخلاف در فقه شافعی

 26- شرح ایسا غوجی

27- کشف الحکمه در فلسفه

 28- اصلاح استسعقات

 29- الاشارات در مقابل اشارات ابن سینا

 30- البیان

31- دیوان شعر[6][6][6]

در تذکره عرفات آمده است که اثیر الدین ابهری از افاضل و اکابر است و صاحب دیوانی است که سه هزار بیت دارد از جمله این رباعی منصوب اوست.

تا کی مدد نفس بد آموز کنم

خلقی ز وجود خود غم اندوز کنم

من بعد بر آنم که به قرصی چو فلک

روزی به شب آرام و شبی روز کنم

ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شکل چهارم قیاس اقترانی افزوده [7][7][7] وبرای سالبه جزئیه در بعضی موارد چون عرفیه و جودیه صور عکس ثابت نموده است[8][8][8]. 

انگیزه مولف از نوشتن کتاب کشف الحقایق فی التحریر الدقایق در مقدمه کتاب وجود شبهه دراصول و معانی علم طبیعه و ما قبل (الهیات) و قوانین منطق در کتب موجود بیان شده و افزوده است که به همین خاطر قصد نوشتن کتابی نموده که درآن خلاصه کلام حکماء معتبر گذشته به همراه تبیین حق و باطل وصواب و خطاء جمع شده باشد.