تحقیق مقاله خلافت عمومى انسان

خلافت عمومى انسان

مقدمه:

 خداوند متعال فرشتگان را آگاه مى سازد که بنیاد جامعه اى را روى زمین پى افکنده است که عناصر اصلى آن عبارت اند از: 1 انسان 2 زمین یا به طور کلى طبیعت 3 پیوند معنوى انسان. این پیوند معنوى را قرآن ((استخلاف)) مى نامد. دو عنصر اول و دوم, در همه جوامع ثابت است اما مسئله ((پیوند)) و ((ارتباط)) میان انسان ها با یکدیگر و با طبیعت, متفاوت است. و این به عنصر چهارم و رکن بیرونى جامعه, یعنى خدا بستگى دارد که عمل تعیین جانشین در زمین را انجام داده است.

خلافت عمومى انسان:

اگر انسان مسئولیت جانشینى را آن چنان که او مى خواهد به جا آورد, عنصر سوم جامعه یعنى مسئله ((پیوند و ارتباط)) شکل مى گیرد .

دراین هنگام است که برادرى, صلح, آرامش, عدالت و برابرى تحقق مى یابد, اما اگر انسان خود را در برابر خداوند مسئول و متعهد نداند, به هر کس مسلط شود رابطه اش با آن فرد, رابطه حاکم و محکوم خواهد بود و به هر چیز دست یابد, رابطه اش با آن چیز رابطه مالک و مملوک خواهد بود, در نتیجه سرکشى, استثمار, استعمار و استکبار حاکم خواهد شد.

ارکان استخلاف:

عناصر یا ارکان ((استخلاف)) چهار طرف دارد:

1 مستخلف که خداوند سبحان است و از جانب خود, روى زمین خلیفه تعیین مى کند.

2 مستخلف که انسان هاى روى زمین هستند و از جانب خدا خلیفه روى زمین مى شوند.

3 و 4 مستخلف علیه یعنى آن چه خلافت بر آن صورت گرفته است, که شامل انسان, طبیعت (زمین) و جامعه یا مسئله ((پیوند و ارتباط)) بین انسان ها با یکدیگر و با طبیعت است.

بدین ترتیب, قرآن جانشینى انسان را فعل خداوند مى داند و رابطه چهارطرفى را براى جامعه طرح کرده و طى آیات متعددى به انسان ها تذکر مى دهد که:

هوشیار و متوجه باشند و نقش خداوند را در جامعه و روابط اجتماعى آن به فراموشى نسپارند و روشن است جانشینى انسان ها براى آزمایش و امتحان است تا معلوم شود انسان هاى زمینى بر اساس سنت ((آزادى و اختیار و انتخاب)), روابط خود را با (خدا, خود, دیگران و طبیعت) چگونه تعیین مى کنند.

بعد از تبیین عناصر چهارگانه جامعه از دیدگاه قرآن کریم, به این مطلب بازمى گردیم که چگونه دین به عنوان سرشت بشر یکى از سنت هاى تاریخ است .

پیوند سنت تاریخى دین با جامعه:

در تبیین این پیوند اجتماعى و تاریخى دین, عناصر چهارگانه جامعه را از دو زاویه متفاوت بررسى مى نماییم:

آن گاه که از بالا و بعد آسمانى و از جانب خداوند (جعل تکوینى) به استخلاف و حاکمیت انسان بر زمین بنگریم, خداوند او را جانشین خود معرفى مى کند ((انى جاعل فى الارض خلیفه)) و اگر از پایین و بعد زمینى و از ناحیه انسان به این روابط نگاه کنیم و فطرت انسان ها را معیار و ملاک ارزیابى قرار دهیم, مسئله ((امانت دارى)) و ((مسئولیت)) مطرح مى شود.هم چنین پیوند چهارطرفه در ساختمان تکوینى قرار دارد و داخل در مسیر طبیعى و رهگذر تاریخى است و از آن جا که عرضه تکوینى صورت گرفته (جعل تکوینى خلافت) و پذیرش تکوینى نیز به صورت قبول بار امانت جانشینى و حاکمیت پدید آمده است, سنت تاریخى فطرى دین همواره وجود دارد. البته مى توان موقتا با این سنت فطرت به مقابله برخاست; زیرا قرآن بعد از بیان ((پذیرش تکوینى قبول امانت)) مى فرماید:

 ((حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا))(18) و تعبیر ((ظلوما جهولا)) به این معناست که انسان ستمگر و نادان مى تواند مقابل این سنت بایستد و با آن مبارزه منفى کند.

بنابراین, مفاد آیه فطرت و آیه امانت,با هم مطابق است; زیرا آیه فطرت بیان مى دارد که دین قیم (آیین به خود استوار) همان ساختمان انسان و نهاد بنیادى فطرى اوست که تاریخش را مى سازد و مى تواند زندگى او را سرپرستى کند و تکیه گاهش قرار گیرد.

نقش زیربنایى دین در جامعه:

براى تبیین نقش زیربنایى دین و خداوند (عنصر چهارم از روابط اجتماعى), به تبیین انسان و نقش او در حرکت تاریخ مى پردازد. بر اساس اندیشه ارائه شده در آیه ((ان الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم)) این باور مطرح است که:

اولا: حرکت تاریخ یک حرکت هدف دار و در نتیجه آینده نگر است; نه این که تحت تإثیر علت فاعلى و وابسته به گذشته باشد. آینده حرکت فعال تاریخى, انسان را مى سازد و چون آینده اکنون وجود ندارد, تنها به لحاظ وجود ذهنى به آینده نگاه مى شود و از این منظر هم حرکتآفرین است. بنابراین, وجود ذهنى که تجسم آینده و محرک تاریخ است از یک سو نشان دهنده ((اندیشه)) و از سوى دیگر نشان دهنده ((اراده)) است.

با ترکیب ((اندیشه)) و ((اراده)) قدرت سازندگى آینده و نیروى حرکتآفرینى فعالیت تاریخى بر صحنه اجتماعى تحقق مى یابد. با این توضیح مى توان گفت: سازنده حرکت تاریخ, محتواى باطنى انسان یعنى ((فکر و اندیشه)) و ((اراده)) اوست.

ثانیا: ساختمان جامعه در سطح روبنا با همه پیوندها, سازمان ها, اندیشه ها و خصوصیاتش, روى زیربناى محتواى باطنى انسان قرار دارد و هرگونه تغییر و تکاملى نسبت به روبناى آن, تابع تغییر و تکامل این زیربنا است. بدیهى است هر گاه این بنیاد استوار باشد, روبناى جامعه استوار مى ماند. بدین ترتیب, رابطه بین محتواى باطنى انسان و روبناى اجتماعى و تاریخى جامعه, یک رابطه تابع و متبوع یا علت و معلول است.

ثالثا: از آیه مورد بحث, به ویژه از تعبیر ((ما بانفسهم)) استفاده مى شود که تغییر یک یا چند فرد کافى نیست, بلکه تغییر محتواى باطنى و روانى یک ملت است که مى تواند پایه و اساس تغییرات روبنایى حرکت هاى تاریخ باشد.

عوامل موثر دینی در ساختار جوامع :

از نکات سه گانه فوق دو نتیجه مهم دینى بر می آید که در ساختار جوامع, تإثیر اساسى ایجاد مى کند:

الف سازندگى معنوى و درونى انسان و جامعه که زیربناى حرکت جامعه است, بایستى هماهنگ و همراه با سازندگى بیرونى انسان و جامعه که روبناى حرکت جامعه است, پیش رود.

از آن جا که هیچ گاه نمى توان روبنایى را بدون زیربنایش در نظر گرفت, ساختمان محتواى باطنى را در مسیر صحیح اش ((جهاد اکبر)) نامیده است و روبناى آن را که در مسیر صحیح اش به حرکت درآید ((جهاد اصغر)) مى نامد.هر گاه جهاد اصغر از جهاد اکبر جدا شود, جامعه و انسان محتواى اصلى خود را از دست مى دهد و به همین دلیل قدرت نخواهد داشت در صحنه هاى تاریخى و اجتماعى تغییر حقیقى به وجود آورد. بنابراین, اساس حرکت تاریخ, محتواى باطنى انسان است و این محتواى باطنى, قاعده و معیار و قانون را تشکیل مى دهد.

ب محتواى باطنى انسان و جامعه را, اهداف و ایدهآل ها تشکیل مى دهد. ایده آل و هدف است که حرکت تاریخ را با اراده و اندیشه انسان آمیخته و آن را هدایت و تنظیم مى کند. این ایدهآل بزرگ و هدف نهایى است که هدف هاى کوچک را شکل مى دهد و مسائل جزئى و تاکتیکى از آن نشئت مى گیرد.

انواع ایده آل در جامعه:

ایده آل هاى بزرگ یا هدف نهایى انسان ها و جوامع انسانى که قرآن مجید از آن ایدهآل هاى بزرگ به ((اله)) یاد مى کند, سه گونه است:

 1 ایدهآل وضع موجود یا ایدهآل سنتى و مرسوم  

 2 ایدهآل محدود

3 - ایدهآل برتر و نامحدود.

ما در این جا قصد توضیح جوامع با اهداف سه گانه فوق را نداریم و تنها با ذکر مثال, مقصود را روشن مى کنیم.

 مثال براى جامعه نوع اول, جوامع سنتى, عقب مانده, استعمارزده, تحت اشغال بیگانه و ... است.

جامعه با ایده آل محدود, مانند جوامع توسعه یافته کنونى اعم از لیبرالیستى, سوسیالیستى و ... است که با خود یک جنبه صحیحى همراه دارد, ولى از نظر قابلیت و استعداد و امکانات انسان, خیلى کوچک و ناچیز است.

مثال نوع سوم از جوامع که ایده آل برتر و نامحدود یعنى ((الله)) را هدف نهایى خود برگزیده اند, جوامعى هستند که انبیاى عظام و اولیاى کرام و علماى ربانى رهبرى آنان را به عهده داشته اند که در رإس همه آن ها جامعه صدر اسلام به رهبرى پیامبر اکرم(ص) قرار دارد.

این گونه جامعه ها دو ویژگى برتر دارند:

اول این که: وقتى راه به سوى ایده آل نامحدود و حقیقى یعنى ((الله)) باز باشد, همواره مجال خودسازى و تکامل و پیشرفت موجود است و این ایدهآل برتر مى تواند هر گونه خدایان دروغین و هر نوع بت و هر گونه مانع بین انسان و خدا را از سر راه انسان بردارد.

از این رو, دین توحیدى یک مبارزه دائم و نبرد پیگیر با هر گونه خدایان و ایدهآل هاى حقیر و تکرارى است; زیرا ایدهآل غیرخدا مى خواهد انسان را در وسط راه و در نقطه معینى متوقف سازد, اما دین توحیدى در طول تاریخ, پرچم مخالفت با آن ها را برافراشته است. بنابراین, ایدهآل حقیقى و برتر, یک تغییر کمى در حرکت به وجود مى آورد و بندها را آزاد مى سازد وانسان را از این مرزها و حدود ساختگى مى رهاند تا راهش را پیوسته ادامه دهد.

دوم این که: ایمان به ایدهآل حقیقى و برتر احساس مسئولیت ذاتى در انسان و جامعه ایجاد کرده و مشکل اساسى جامعه هاى بشرى را که عدم هماهنگى منافع فردى و مصالح جمعى است, از طریق تضمین اجراى ((آن چه را براى خود نمى پسندى براى دیگران مپسند)) حل مى کند.

ضعف بشر به سوى ایده آل حقیقى:

چگونه بشر مى تواند به این تغییرات کمى و کیفى ناشى از انتخاب ایدهآل حقیقى دست یابد و خط خلافت الهى و تکوینى را پى گیرى کند؟

با این که انسان از خطا, فراموشى, گناه, ظلم و انواع آلودگى ها مصون نیست, به خاطر دارا بودن ((فطرت الهى)) و ((عقل)) و ((اراده)) مى تواند خط خلافت عمومى را دنبال کند.

با استفاده از آیات قرآن کریم در پاسخ سوال فوق, می توان گفت که:خداوند سبحان در کنار خط خلافت انسان بر زمین, خط شهادت و گواهى را نیز به طور قانونى تشریع کرده است تا بدین ترتیب انسان خلیفه را از انحراف حفظ کرده و او را به سمت اهداف برجسته خلافت الهى هدایت کند.

تا دخالت ربانى در کار هدایت انسان جانشین در مسیر حرکتش صورت نگیرد, همه آرمان هاى بزرگى که در آغاز حرکت (خلافت اللهى) برایش ترسیم شده بود, بر باد مى رود و این دخالت ربانى همان خط شهادت یا گواهى است.

قرآن کریم با طرح این خط, گواهان را به سه صنف: پیامبران, ربانیون و احبار تقسیم مى کند:

انا إنزلنا التوراه فیها هدى ونور یحکم بها النبیون الذین إسلموا للذین هادوا والربانیون والاحبار بما استحفظوا من کتاب الله وکانوا علیه شهدإ; ما تورات را که در آن هدایت و روشنایى است فرستادیم تا پیغمبرانى که تسلیم امر خدا هستند بدان کتاب بر یهودان حکم کنند, و نیز ربانیون و عالمانى که مإمور نگهبانى کتاب خدا هستند و در نتیجه گواهان کتاب خدا هستند, بر یهودان حکم کنند. طبق این آیه, خط شهادت یا گواهى در سه گروه از انسان ها تجلى مى یابد:

پیامبران;2. امامان که امتداد ربانى نبى و پیامبر در این خط تلقى مى شوند; 3. مرجعیت که امتداد رشد و تکاملى پیامبر و امام, در خط گواهى یا شهادت فرض مى شود.

تنظیم راه بشریت:

بدین ترتیب, تنظیم راه بشریت به سوى ایدهآل حقیقى از طریق انسان هایى از جنس بشر, ولى با ((فطرتى شکوفا)) و ((عقلى بیدار)) و ((عزمى استوار)) به عنوان ((خلیفه الله)) فراهم شده است. امام صادق(ع) به این وظیفه انبیا تصریح کرده, مى فرماید:[رسولان] خواسته و هدف خدا را براى مخلوق و بندگانش بیان مى کنند و ایشان را به مصالح, منافع و موجبات بقا و فنایشان, هدایت و رهبرى مى نمایند.ویژگى هاى مشترک گواهان (پیامبر, امام و مرجع) عبارت اند از:

اول: علم; باید عالمى باشد که علمش در حد گسترش رسالت الهى (خلافت) باشد.