تحقیق مقاله تنوع ویژگی ها و نحوه ساختن ظروف سفالی

تنوع ویژگی ها ونحوه ساختن ظروف سفالی

سفالگری یکی از خلاقیت های ماندگار انسان از گذشته های دور است که با زندگی روزمره مردم بیشتر سروکار داشته و اساساً هنری کاربردی است. مواد ومصالح آن از در دسترس ترین و ارزان ترین مواد طبیعی یعنی خاک بدست می آید.

هزاران سال پیش در دوران های اولیه تمدن بشری، زمانی که انسان توانست از ابزارهای سنگی استفاده کند ودر پی احساس ضرورت برای نگهداری و حمل غذا با فن سبدبافی آشنایی یابد، احتمالاً با اندود کردن بدنه خارجی سبدها و قرار گرفتن آنها در کنار آتش به طور اتفاقی به شناخت ظروف گلی و مزایای آن دست یافت. دسترسی به چنین وسیله ای، تحولی چشمگیر در امر جمع آوری و نگهداری غذا پدید آورد. انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زمانی چشمگیر، به این مرحله از خلاقیت قدم گذارد. مسیر تکاملی فنون ساخت سرامیک از روش های ابتدایی فرم دهی با دست و سپس فتیله ای و ورقه های گلی شروع و به تدریج به کشف و اختراع چرخ سفالگری انجامید. ساخت چرخ سفالگری به جهت تولید انبوه ظروف سفالی و ساخت اشیاء ظریف تر و سبک تر در صنعت سفالگری تأثیر گذاشت.

امّا به تدریج و با تغییر روش زندگی درجوامع مختلف و تغییر نیازها و پیدا شدن موادی با کیفیت بهتر و تنوع بیشتر و ماشینی شدن تولید، سفالگری به عنوان یک صنعت، رو به افول گذاشت که این امر باعث توجه بیشتر سازندگان به کیفیت هنری ساخته ها، احساسات فردی و خلاقیت در ساخت اشیاء سفالی شد تا علیرغم اهمیّت اقتصادی، ارزش هنری و فرهنگی این صنعت موجب تداوم و ماندگاری آن باشد.

پیشینه سفالگری درایران:

طبق مطالعات انجام شده آغاز کشاورزی و یکجانشینی در ایران به هزاره های ششم و هفتم پیش ازمیلاد برمی گردد.

تحقیقات باستان شناسی قدیمی ترین ظروف گلی حرارت دیده را به هشت هزار سال پ.م نسبت می دهد. این سفال ده هزار ساله را که نمونه آن در غاری واقع در مازندران نزدیک بهشهر به دست آمده است، می توان قدیمی ترین نمونه سفال    دست ساز ابتدایی در ایران دانست. این سفال ضخیم، کم پخت، شکننده، خشن، بدون طرح ونقش و قهوه ای رنگ است و در آن مقدار زیادی علف خرد شده وکاه به عنوان ماده چسباننده به کار رفته است. این نوع ظروف سفالی جانشین ظروف سنگی صیقل یافته و نیز ساخته شده از چوب و پوست گردید. همچنین در کاوشهای حاشیه کویر در تپه سنگ چخماق شاهرود و در مراحل بعدی در لایه های عمیق تپه سیلک کاشان، تپه سراب نزدیک کرمانشاه، تپه گیان نهاوند و تپه حاجی فیروز در آذربایجان غربی نیز سفال دوران غار دیده شده است که غارنشینان در مراحل اولیه ی استقرار در دهکده های اولیه آنها را به این مکان ها آورده اند.

پس از این تجربه های نخستین پخت، در روستاهای دوره نوسنگی، سفالگران به تدریج اجاق پخت سفال را به بیرون از خانه و فضای باز منتقل کردند. این اجاق ها چاله های چهارگوشی بودندکه ظروف داخل آنها چیده شده و روی آن را با گرده های تاپاله و هیزم می پوشاندند و آتش می زدند. در نتیجه ظروف بدست آمده به این شیوه دارای پخت ناهمگون و ضایعات فراوان بود؛ با این وجود این ظروف را با نقوش ساده هندسی و دوغاب غلیظ گل می آراستند.

به تدریج ساختمان کوره ها بهبود پیدا کرده و اتاق پخت را از چاله آتش جدا کردند. بازهم با گذشت زمان و کامل تر شدن کوره ها، کوره هایی به صورت دو طبقه با مخزن سوخت مجزا و درجهت باد موافق که دارای سکوهای مشبک برای قرار دادن سفال ها بود به وجود آمدند که دارای منافذی برای خروج دود و جریان هوا بود. سقف گنبدی این کوره ها را پس از هر بار پخت خراب کرده و سفالینه ها را از آن خارج می کردند.

در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد با استفاده از کوره های قابل کنترل توانسته بودند که سفال خاکستری-سیاه تولید کنند. این سفال تحت شرایط احیا و محیط دودزا تولید می شد و دارای دوام و استحکام بیشتری نسبت به سفال های رنگین گذشته بود.

به طور کلی پیشرفت سفالگری از ابتدا با کسب تجربه در ساخت کوره ها و کنترل و مهار آتش، ایجاد دمای پایدار و دستیابی به خاک رس مناسب صورت پذیرفت.

یکی از مهمترین کاربردهای سفال در ایران ساخت کاشی بوده است. کاشی عبارت است از خشت های نازک سفالی که پس از خام پخت شدن لعاب داده شده و مجدداً پخته می شود. اولین تزئینات کاشی لعابی در ابتدا به صورت آجرهایی با لعاب فیروزه ای که در میان ردیف های آجری کار می شد، به تزئین ساختمان راه یافت.

آثار بدست آمده از تمدن ایلامی سابقه ی طولانی استفاده از لعاب و آجرهای لعابدار   در ایران و آشنایی ایشان با این شیوه ی تزئین را از آن زمان نشان می دهد.

در دوره هخامنشی آجرهای لعاب دار رنگین سبز، زرد و قهوه ای در آرایش کاخ ها مورد استفاده قرار می گرفت و در زمان حکومت ساسانیان کاربرد آن به صورت آجرهای لعاب دار و موزائیک ادامه یافت. دوره ساسانی زمان تجدید حیات صنعت سفالگری پس از دوره هخامنشی و پایه و اساس دوره درخشان هنرهای اسلامی از جمله سفالگری و لعاب سازی است، در کاشی های این دوره نقش هایی از حیوانات اسطوره ای از جمله طاووس و همچنین برگ نخل و نقوش تکراری و قرینه به تصویر کشیده شده است.

بعد از اسلام کاربرد کاشی بیش از قبل ادامه یافت. در اوایل سفالینه های لعاب دار و بدون لعاب قالب خورده و نقش افزوده دوره ساسانی مورد اعتنا قرار گرفت و سپس از تلفیق هنر دوره های قبل و همچنین تأثیرپذیری از هنر چین، یونان و عراق هنر اسلامی در تمام زمینه ها از جمله سفالگری شکل گرفت. در این دوره ساخت لعاب زرین فام و مینایی جلوه ای درخشان و متعالی یافت. بهبود کیفیت ساخته ها و تنوع و زیبایی لعاب ها در این زمان به دلیل توجه به کیمیاگری و شکوفایی علمی و هنری و همچنین آشنایی با فرهنگ های دیگر از جمله یونانی و عربی صورت پذیرفت.

رنگ هایی که بیشتر در این زمان در کاشی های ایرانی به کار رفته اند لاجوردی، فیروزه ای، سبز، زرد و ارغوانی است. کاشیکاری درجهت تزئین فضاهای معماری و متناسب با سطوحی که مورد استفاده قرار می گیرد به شیوه های مختلف کار شده است، که از مهمترین آنها کاشی بنایی، کاشی مینایی، هفت رنگ، کاشی زرین فام، کاشی معرق، لعاب پران و کاشی یک رنگ را می توان نام برد.

خصوصیات خاک سفالگری

در ابتدا انسان به طور اتفاقی از خاک رس برای  ساخت سفال استفاده کرد که احتمالاً این امر به دلیل وفور و سهولت دسترسی بدان بوده است ولی بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری همین است.

خاک رس ماده اولیه سفال و قسمتی از پوسته جامد زمین است که بر اثر عمل تخریبی و متلاشی شدن صخره ها تشکیل و روی هم انباشته شده است. خاک رس همواره در طبیعت موجود بوده و بیش از مصرف آن در دسترس است.

طی دورانی طولانی، باران ها، یخبندان ها، طغیان رودخانه ها و سایر عوامل طبیعی موجب نرم و پودر شدن سنگ ها شدند و ذرات سیلیسی و آلومینی با سایر مواد آلی در روی کره زمین ترکیب شدند، خاک رس نتیجه این فرسایش است.

فرمول شیمیایی خاک رس در حالت پخته: 2H2o           ، 2Sio2 ، Al2o3

این فرمول کلّی بسیاری از اکسیدهای فلزی و مواد آلی موجود در خاک رس را در بر نمی گیرد، تنوع محلی و اندازه های مختلف این مواد اضافی علّت وجود خاک های متفاوت در کره زمین است. یافتن خاک مناسب با خصوصیات مورد نظر برای ساخت از مهمترین مراحل کار است که سفالگر برحسب تجربه آن را به دست می آورد.

خاک ها از نظر محل تشکیل به دو گروه تقسیم می شوند:

خاک های نخستین یا خاک های اولیه خاک هایی هستند که در محل اولیه تشکیل پس از تجزیه، در کنار سنگ های مادر رسوب نموده و جابجا نشده اند و خاک های ثانویه یا خاک های رسوبی آنهایی هستند که پس از تجزیه توسط آب، باد یا یخچالهای طبیعی از محل اولیه خود انتقال پیدا کرده اند. این خاک ها بیشتر از خاک  نوع اول یافت می شوند چون جابجایی حاصل از تخریب در طبیعت بسیار طبیعی است و زیاد انجام می شود. غلتیده شدن ذرات سنگ ها و حرکت آنها باعث خرد شدن و ترکیب آنها با موادی که از آن عبور می کنند می شود. از لحاظ ترکیب، این خاک ها انواع مختلفی دارند. بعضی از آنها دارای مقدار زیادی آهن می باشند که رنگ این خاک ها معمولاً  پس از پخت از قرمز تا سیاه متغییر است. وجود اکسیدهای فلزی از جمله آهن در گل به عنوان فلاکس (کمک ذوب) نیز عمل می کند که در نتیجه باعث پایین آمدن دمای پخت می شود.

از انواع خاک های اولیه (یاخاک سفید)، کائولن یا خاک چینی را می توان نام برد که بیشتر در ساخت لعاب ها، سرامیک های صنعتی و ظروف چینی استفاده می شود.

خصوصیات خاک های اولیه عبارتست از دانه های درشت، دیر گدازی، خاصیت شکل پذیری کم و رنگ سفید بعد از پخت، در حالی که خاک های ثانویه که دارای ناخالصی های فراوان و نرمی بیشتری هستند، زود گدازتر و شکل پذیرتر بوده و پس از پخت رنگ تیره تری دارند. بال کلی (Ball clay) ، بنتونیت و خاک رس سفالگری از خاک های ثانویه محسوب می شوند.

می توان با انواع خاک هایی که از زمین برداشت می شود کار کرد امّا این خاک ها اکثراً خصوصیات مطلوب از قبیل رنگ، شکل پذیری و استحکام کافی پس از پخت را ندارند. همچنین ناخالصی های موجود در بعضی از خاک ها مانند آهک و گچ موجب شوره زدن و یا به وجودآمدن تاول هایی در سطح کار می شود. امّا زمان انتخاب یک نوع خاک برای کار بجز ترکیبات شیمیایی آن باید سه کیفیت مهم را در نظر گرفت: خاصیت شکل پذیری، انقباض و تخلخل آن .

انتخاب مواد برای ساخت یک جسم رسی بستگی به این دارد که مورد استفاده آن در چه کاری است؟ آیا برای چرخکاری، قالب ریزی، مجسمه سازی یا کار کردن با دست است؟ ویا چه نوع رنگ و بافتی مورد نظر است؟

مثلاً خاک های رس با ذرات درشت برای مدل سازی و مجسمه سازی به کار برده می شوند در حالی که خاک هایی با ذرات ریزتر که قدرت ایستایی کمتری دارند برای کار بر روی چرخ مناسب تر هستند.

هر قدر دانه های خاک رس ریزتر باشند حجم آبی که این دانه ها را از هم جدا می کند بیشتر است که این امر باعث شکل پذیری بیشتر در حین کار و درصد انقباض بیشتر گل پس از خشک شدن و پخت می گردد. گاهی مواد پر کننده مانند شاموت یا گراگ (گلی که یک بار پخته شده و سپس خرد و آسیاب می شود)، سیلیس، لویی، پشم شیشه، کاه، موی بز، ماسه های ریز و... برای کنترل خشک شدن، جلوگیری از انقباض زیاد، تغییر شکل یافتن و کج شدن به گل اضافه می شود.

افزودن مواد آلی باعث کاهش انقباض گل و افزایش تخلخل آن می شود که در نتیجه باعث سبک تر شدن بدنه پس از پخت می شود. معمولاً این مواد به نسبت 2به1 یعنی دو قسمت گل و یک قسمت شاموت اضافه می شود.

آماده کردن گل:

گل را از یک نوع و یا مخلوط کردن چند نوع خاک و بر حسب نیاز افزودن مواد دیگری که قبلاً شرح داده شد به دست می آورند. معمولاً لازم است خاک قبل از استفاده تصفیه و آسیاب شود. برای حذف کردن ناخالصی ها و دانه های درشت سنگ و ماسه از گل، از روش ته نشینی استفاده می کنند. به این صورت که گل را به صورت دوغابی درآورده و دوغاب حاصله را پس از جدا کردن دانه های سنگین تر که  باقی می مانند، در ظرفی دیگر ته نشین کرده و پس از خالی کردن آب اضافه آن را مورد استفاده قرار می دهند.

گل آماده شده را بهتر است مدتی به حال خود گذاشت(در محیطی در بسته). این کار باعث می‌شود رطوبت به طور کامل جذب دانه‌های آن شده و چسبندگی بهتری پیدا کند(خاصیت پلاستیسیته). با اضافه کردن کمی سرکه می‌توان سرعت رشد باکتری های موجود در گل را که موجب بالا رفتن چسبندگی و خاصیت پلاستیکی آن می‌شود بیشتر کرد، این کار را در اصطلاح تخمیر گل می‌گویند.